Das indoiranische Verbum —

allgemeine und spezifische Entwicklungstendenzen



1. Das Kategoriensystem des urindoiranischen Verbums (Grundzüge):

a) Personen und Numeri:


 Singular  Dual  Plural
 1. Person  2.Person  3.Person  1.Person  2.Person  3.Person  1.Person  2.Person  3.Person


b) Genera verbi:

 Aktiv  Medium



c) Tempus-/Modussystem:


 Stamm:  Präsensstamm  Aoriststamm  Perfektstamm
 Aspekt/Aktionsart:  imperfektiv  perfektiv  resultativ
 Gegenwart:  Indikativ Präs.  —  Indikativ Perf.
 Vergangenheit:  Indikativ Impf.  Indikativ Aor.  (Plusqu.)
 Außerzeitlichkeit / Erwähnung:  Injunktiv Präs.  Injunktiv Aor.  (Inj.Perf.)
 Prospektivität / Voluntativität:  Konjunktiv Präs.  Konjunktiv Aor.  (Konj.Perf.)
 Kupitivität / Potentialität:  Optativ Präs.  Optativ Aor.  (Opt.Perf.)
 Befehl / Ermahnung:  Imperativ Präs.  Imperativ Aor.  (Impv.Perf.)



d) Aoriststammbildung:


 athematische Bildungen
 Bezeichnung  aind.Kl.  aind.  Bthl.-Kl.  avest.  uriir.  uridg.
 athem.Wzaor.  (I.)  (á)kár  (1.)  čōrət  *(á)čárt  *(é-)kwér-t
 s-Aorist (Med.)    (a)maṃsi  S1  mə̄ṇghī  *(á)mánsi  **(é-)mén-s-i
 iṣ-Aorist (Kj.)    neṣat  S2  naēšat̰  *nai̯əšat  *nei̯H-s-e-t
 siṣ-Aorist    ayāsiṣam  S3      
 thematische Bildungen
 Bezeichnung  aind.Kl.  aind.  Bthl.-Kl.  avest.  uriir.  uridg.
 schwdst.them.Wzaor.  (II.)  (á)vidát  (3.)  vīdat̰  *(á)u̯idát  **(é-)u̯id-é-t
 dass. mit Redupl.    (á)vócat  (6.)  vaočat̰  *(á)u̯áu̯čat  **(é-)u̯é-u̯kw-e-t
 -ı̄̆-Redupl. (Kaus.)    (á)jī́janat  (14.)  *zīzanat̰  *(á)wīwan'at  **(é-)ǵi-ǵn̥h1-e-t


Uridg.: Morphonologische Ansätze; ** = durch externe außerindoiranische Evidenz abgesicherte uridg. Rekonstrukte; * = lediglich auf indoiran. Materialien basierende Reprojektionen. — Nicht aufgeführt: Bthl.-Kl. 12., 19., 21., 25.


e) Präsensstammbildung:


 athematische Bildungen
 Bezeichnung  aind.Kl.  aind.  Bthl.-Kl.  avest.  uriir.  uridg.
 athem.Wzpr.  II.  éti  1.  aēiti  *ái̯ti  **h1éi-ti
 dass. von Seṭ-Wzz.    brávīmi  22.  mraomī  *mláu̯əmi  **mléuH-mi
 dass. dehnst. (Narten)    stáumi  15.  stāumī  *stāu̯mi  **stḗu-mi
 Denominativa    bhiṣákti  32.  *bišašti  *bʰišáćti  *bʰiséǵ-ti
 i-redupl.Wzpr.  III.  síṣakti  5.  hišhaxti  *síšakti  *si-sekw-ti
 e-redupl. Wzpr.    dádhāti  5.  dadāitī  *dʰádʰāti  **dʰe-dʰoh1-ti
 "Intensivum"    carkarmi  7.  *čarəkarəimi  *čárkarmi  *ker-korH-mi
 n-Infix-Präsens  VII.  rinákti  8.  irinaxti  *linákti  **li-né-kw-ti
 nu-Präsens  V.  śṛṇóti  10.  surunaoiti  *ćḷnáu̯ti  **ḱl-né-u-ti
 (u-Präsens)  VIII.  karómi        
 -Präsens  IX.  prīṇā́ti  11.  *frīnāitī  *prinā́ti  **pri-né-H-ti
 thematische Bildungen
 Bezeichnung  aind.Kl.  aind.  Bthl.-Kl.  avest.    Typ
 vollst.them.Wzpr.  I.  bhárati  2.  baraitī  *bʰárati  **bʰér-e-ti
 "-d-Präsens"      18.  auua-ŋwhabdaēta    
 "dehnst."them.Wzpr.    bhrā́jati  4.  brāzaiti  *bʰrā́wati  **bʰréh1ǵ-e-ti
 -v-e-    jī́vati  20.  *juuaiti  *ǰī́u̯ati  **gwíh3=u̯=e-ti
 i-redupl.them.Wzpr.    tíṣṭhanti  6.  hištənti  *stíštʰanti  **sti-sth2-e=nti
 schwdst.them.Wzpr.  VI.  sṛjánti  3.  hərəzənti  *sḷǰánti  *sḷg-é=nti
 dass. mit n-Infix    siñcánti  9.  *hincinti  *sinčánti  **si-n-kw-é=nti
 Suffix -sḱ-é-    pṛcháti  14.  pərəsaiti  *pṛćśćáti  **pṛḱ-sḱ-é-ti
 "Desiderativ"    dípsati  16.  *diβžaiti  *dʰídʰbʰzati  *dʰi-dʰbʰ-s-e-ti
 -i̯e-  IV.  náśyati  26.  nasiieiti  *náći̯ati  *néḱ-i̯e-ti
 dass. m.dehnst.Wz.?      28.  *rāmiieiti    
 dass. m.schwdst.Wz.    drúhyati  27.  družaiti  *dʰrúǰʰi̯ati  *dʰrúgʰ-i̯e-ti
 dass., Passivbild.    mriyáte  "  miriieite  *mṛi̯átai̯  **mṛ-i̯é-toi̯
 -i̯é-Denominativa    bhiṣajyáti  31.  *bišažiieiti  *bʰišawi̯áti  *bʰišeǵ-i̯é-ti
 -en-i̯é-    iṣanyáti  13.  pərəsaniieiti    
 -eH-i̯é-    gṛbhāyáti  23.  *gəuruuāiieiti  *gʰṛbʰāi̯áti  *gʰṛbʰ-eh2-i̯é-ti
 -i̯é- m.redupl.Wz.(Int.)    dediṣyáte  29.  *rārišiieiti    
 -s-i̯é-Futur    vakṣyánti  17.  *vaxšiienti  *u̯akši̯áti  **u̯ekw-s-i̯é-ti
 -éi̯e- (Kaus.)  X.  tāpáyati  30.  tāpaiieiti  *tāpái̯ati  **top-éi̯e-ti
 -éi̯e- m.schwdst.Wz.    iṣáyati  24.  *išaiieiti  *išái̯ati  *is-éi̯e-ti


Uridg.: Morphonologische Ansätze; ** = durch externe außerindoiranische Evidenz abgesicherte uridg. Rekonstrukte; * = lediglich auf indoiran. Materialien basierende Reprojektionen. — Nicht aufgeführt: Bthl.-Kl. 12., 19., 21., 25.


2.

 Temps
 Modes  passé antérieur  passé  passé préalable  présent  postériorité
 réel  imparfait  réel  simple  injonctif présent  réel  indicatif parfait  réel  indicatif présent  éventuel-potentiel  subjonctif aoriste
 éventuel-potentiel  subjonctif présent
 itératif  optatif présent augmenté
 imaginaire  optatif présent
 irréel  optatif
parfait
 éventuel  subjonctif
parfait
 allocutif  précatif  optatif présent
ou aoriste
 prescriptif  impératif
présent
ou optatif
présent
 préventif  impératif
présent
ou optatif
présent
 inhibitif  injonctif
présent
 correctif  ?



3. Altpersische Ansätze zur Konstruktion mit Verbaladjektiv (Partizip Perfekt Passiv): z.B. DB 2, 91-92:

<: ϑ-a-t-i-y : d-a-r-y-v-u-š : x-š-a-y-ϑ-i-y : i-m : t-y : m-/n-a : k-r-t-m : m-a-[d]-i-y>

/ϑāti dārayavauš xšāyaϑiya: ima taya manā kṛtam māday/

"Es verkündet Dareios der König: Das ist das, was ich in Medien getan habe"


4. Parthisches Präteritalsystem mit "ergativischer" Verteilung der Subjektsposition: q 2,5 (Mir.Man. III b 135-136):
a) transitives Verb ohne genannten Agens, Kongruenz mit dem Patiens (ay 1,4 / Mir.Man. III g 93-95):
<drwd ՚br tw ՚c šhr r՚myšn, cy ՚z wsn՚d ṭw fršwd hym.>

[drōd abar tū až šahr rāmišn, če az wasnāδ tō frašūd hēm.]

"Heil über dich aus der Welt des Friedens, (von) wo ich deinetwegen ausgesandt wurde."

b) transitives Verb: Agens im Obliquus, Patiens im Rektus, Kongruenz mit dem Patiens:
<՚wd mn ՚ny kw՚n ՚wd ՚՚rdhng ՚ndr mrg kyrd.>

/ud man any kā̆wān ud ārdahang andar marγ kird./

"und ich habe ein anderes Gigantenbuch und Ārdahang-(Buch) in Marv gemacht."

c) intransitives + transitives Verb: Wechselnde Kongruenz mit dem Agens / Patiens im Nom.: q 2,1 (Mir.Man. III b 123-126):
<'wḫ z'n'ḫ kw, kd 'wr 'w mrg 'gd hym, 'b'wm hrwyn br'dr'n 'wd wx'ryn pd kyrbg wynd'd 'hynd.>

/ōh zānāh ku, kaδ awar ō marγ āγad hēm, abāw-im harwīn brādarān ud wxārīn pad kirbag windād ahēnd./

"Wisse so, daß, als ich nach Marv gekommen bin, ich da alle Brüder und Schwestern in Frömmigkeit gefunden habe."


5. Mittelpersisches Präteritalsystem mit Prozeß der "Renominativisierung":
a) Ergativischer Zustand: (z 7,3 / Man.St. 26, 475v):
<swyg ՚wd tyšng bwd hym, ՚wd ՚šm՚ḫ xw՚r ՚wd b՚r d՚d.>

/suyag ud tišnag būd hēm, ud ašmāh xwār ud bār dād/

"Ich bin hungrig und durstig gewesen, und ihr habt (mir) Speis und Trank gegeben."

<brhng bwd hym, ՚wt՚n pymwxt hym. xyndg bwd hym, ՚wt՚n dryst qyrd hym ...>

/brahnag būd hēm, u-tān paymōxt hēm. xīndag būd hēm, u-tān drīst kerd hēm .../

"Ich bin nackt gewesen, und ihr habt mich gekleidet. Ich bin krank gewesen, und ihr habt mich gesund gemacht."

b) Übergangszustand ("Scharnierform"?) mit enklitischem Pronomen der 1.Ps.Sg. (dm 2,1 / M.St. 12, 45v):
<... mn, ky d' 'w nwn ny d'nystwm kw, k' 'br pws `y ns'ḫyn gryym, 'yg `yn `y gy'nyn 'wznym.>

/... man kē dā ō nūn nē dānist-om ku, kā abar pus-ī nasāhēn griyēm, ēg īn-ī gyānēn ōzanēm./

"ich, der ich bis jetzt nicht gewußt habe, daß ich, wenn ich über einen leiblichen Sohn weine, dann den geistigen (Sohn) töte."
c) Nominativischer Zustand: (b 3,1: Mir.Man. II, 308, 4-7):
<*pyš xwybš n'p `yst'd hym, 'wd *yzd'n pnd grypt hym ...>

/pēš xwēbaš nāf istād hēm, ud yazdān pand grift hēm .../

"Vor die eigene Familie habe ich mich gestellt, und den Weg der Götter habe ich ergriffen."


6. Neupersisches Präteritalparadigma (nominativisch): man būdam "ich war" / man kardam "ich machte":

   1.Sg.  2.Sg.  3.Sg.  1.Pl.  2.Pl.  3.Pl.
 intransitiv  man būdam  tu būdī  ō būd   budīm  šumā būdīd  ušān būdand
 transitiv  man kardam  tu kardī  ō kard   kardīm  šumā kardīd  ušān kardand



7. Intransitives vs. transitives Verbum im Zaza (Ergativität auf das Präteritalsystem beschränkt):

 intransitiv-Präsens  transitiv-Präsens
 u bervena  ez bervune  u vinena  ez ey vino
 "er (u, Nom.) weint"  "ich (ez, Nom.) weine"  "er (u, Nom.) sieht mich (, Obl.)"  "ich (ez, Nom.) sehe ihn (ey, Obl.)"
 intransitiv-Präteritum  transitiv-Präteritum
 u berva  ez berva  ey ez di   u di
 "er (u, Abs.) weinte"  "ich (ez, Abs.) weinte"  "er (ey, Erg.) sah mich (ez, Abs.)"  "ich (, Erg.) sah ihn (u, Abs.)"



8. Sonstige Übereinstimmungen Zaza-Parthisch:
a) Lautliche Übereinstimmungen:
       Zaza hirê "drei" ≈ parth. hrē vs. mpers.frühnpers.kurd. < altpers. çaya < uriran. *ϑrai̯ah;
       Zaza wa "Schwester" ≈ parth. wxā-rīn (pl.) vs. mpers. xwāhar, npers. xāhar (kurd. xūšk) < uriran. *xwahā-r-; demgegenüber
       Zaza va "Wind" ≈ parth. wād ≈ mpers. wād, npers. bād, kurd. ba < uriran. *u̯āta-.
b) Lexikalische Übereinstimmungen:
       Zaza vatene "sprechen", Prät. vat, Konj.St. -vaz- ≈ parth. wāxtan, wāxt, wāž- < uriran. *u̯āxt-, *u̯āčai̯a-; demgegeüber
              mpers.npers. guftan, guft, -gōy-, kurd. gotin < uriran. *guft-, *gau̯ba-
       Zaza berv-a-ene, Prät. berva, Konj.St. berv- "weinen" (s.o.) ≈ parth. *barmādan, barmād, barm- (z.B. cw 6,1):

<'wṭ 'br gryw brm'm ∘ kw 'g bwxs'n 'c hw>

/ud abar grīw barmām ∘ ku ag bōxsān až hō./

"Und ich werde über die Seele weinen — daß ich davor gerettet werden möge."

c) Übereinstimmungen im verbalen Formensystem: "Optativ":
       Zaza (bə-)biēnē "ich, du, er ... war(en) gewöhnlich / wäre(n) gewesen" ≈ parth. būd ahēndē(h) "id."
d) Übereinstimmungen im verbalen Formensystem: Bildung des Präteritalstamms (< Partizip Präteritum):
       Zaza persa "gefragt" ≈ parth. pursād vs. mpers.npers. pursīd ≈ kurd. pirsī (statt pi/u(r)št o.ä. < uriran. *pṛšta-, ved. pṛṣṭá-
              beide unterschiedlich geneuert nach Präsensstamm *pi/urs- < altiran. *pṛsa-, avest. pərəsa- ≈ ved. pṛcchá-)
       Zaza lerza ≈ parth. larzād vs. mpers.npers. larzīd ≈ kurd. lerzī, Präsensst. *larz-
e) Quelle der ā-Erweiterung:
       A. Ghilain, Essai sur la langue parthe, Louvain 1939, 101: -ā- < -ai̯a- ≈ mpers. -ī- < -ai̯a-;
       H.H. Schaeder, ZDMG 1936, 144: analogische Übertragung von Wurzeln auf ;
       vgl. Proportion:        awištēnd (3.Ps.Pl.Präs. "sie stehen")        ÷        awištād (Part.Prät. "gestanden")
                     istāwēnd (3.Ps.Pl.Präs. "sie preisen")        ÷        X;        X > ištāwād (Part.Prät. "gepriesen").
f) Durch ā-Erweiterung gekennzeichnete nwiran. Schwestersprachen des Zaza: Gūrānī / Haurāmānī; Surxaī, Lāsgerdī:
       z.B. Gūrānī pėrsa / larza (Mukri), Haurāmānī parsā- / larzā- (McKenzie), Surxaī, Lāsgerdī -porsā- (Christensen).


9. Ausbreitung des Verbaladjektivs (Partizip Perfekt Passiv) im Altindischen: W.D. Whitney, Sanskrit Grammar, § 282a: "The construction of a passive verb (or participle) with an instrumental of the agent is common from the earliest period, and becomes decidedly more so later, the passive participle with instrumental taking to no small extent the place of an active verb with its subject. Thus ... vyādhena jālaṁ vistīrṇam (H.) by the hunter a net [was] spread ..."


10. Ergativsystem im Hindī-Präteritum ("ich ging / ich schrieb einen Brief"):

   1.Sg.  2.Sg.  3.Sg.  1.Pl.  2.Pl.  3.Pl.
 intrans.  maiṃ calā / calī   calā / calī  vah calā / calī  ham cale / calīṃ  tum cale / calīṃ  ve cale / calīṃ
 trans.  maiṃne patr likhā  tūne patr likhā  usne patr likhā  hamne patr likhā  tumne patr likhā  unhoṃne patr likhā


11. Indische Passiv- vs. iranische "Possessiv"-Konstruktion: W. Geiger, Festgruß an R. v. Roth, 1893, 1-5; É. Benveniste, BSL 48, 1952, 52-62; anders G. Cardona, Language 46, 1970, 1-12.

12. Singhalesisches Präteritum: Agenskongruenz: balanavā "schauen"

   1.Sg.  2.Sg.  3.Sg.  1.Pl.  2.Pl.  3.Pl.
 Präsens  balam(i)  balahi/balayi  balā/balayi  balamu/balamha  balavu/balahu  balat(i)
 Präteritum  bäluvem(i)  bäluvehi  bäluvā/bäluvē  bäluvemu  bäluvāhu  bäluvō/bäluvāha


13. W. Geiger, A Grammar of the Sinhalese Language, Colombo 1938, 144: "The Preterite Tense is the inflected form of the pprt. .. to which the personal suffixes are annexed .. kǟvem I ate means, `I am the one who has eaten.'"


14. W. Geiger, ib., 138, "Conjugation III": "The prototype of the pres.st. are the intrans. and chiefly passive stems in MInd. ĭya, Sk. ya. Cf. .. märe- to die = P: māriya-ti, Sk. mārya-tē; täve- to be heated = Sk. tāpya-tē."

15. Altindisches Passiv mit -yá- Suffix direkt von der Wurzel aus gebildet, nicht von Präsensstämmen: vgl. ucyáte "es wird gesprochen" zu vac- (Aor. ávocat, Perf. uvā́ca, aber aktives / mediales Präsens suppliert durch brávīti / brūte / āha: Cf. Gippert, MSS 44, 1985, 32 f.). Also "sekundäre" Präsensbildung wie Desiderativum, Intensivum, Kausativum.


16. Verhältnis zwischen "passiven" und "nicht-passiven" Präsensstämmen im Südindoarischen (Singhalesisch, Dhivehi) im Sinne eines aktivischen Systems zur Bezeichnung von Volitivität / Involivität ausgenutzt: Vgl. Dhivehi jahanī "schlagen" (transitiv, volitiv) und jehenī "schlagen, aufschlagen, auftreffen" (intransitiv, involitiv) (≈ Singhal. gahanavā / gähenavā, Skt. ghṛṣ-):
a)        volitiv-transitiv:

den, gehāu aray, ek kala' moḷōgańḍun e tifāra' jahafi.

"Dann, nachdem er auf den Baum gestiegen war, schlug er einmal mit der Axt darauf."

       involitiv-intransitiv:
ellum mā jehūnī kaśi kumburu bāleki.

"Als er geworfen wurde, schlug er auf einem Dornbusch auf."

b)        volitiv-intransitiv:
mi rēḍiō assanna vegen arāge ay gehā'.

"Um das Radio zu hören, stieg er auf den Baum."

       involitiv-intransitiv:
Mēliage Dia e dimāśa atiraha erige ay.

"Mēliage Dia geriet (zufällig) in dieser Richtung auf den Strand."

c)        volitiv-intransitiv:
ava geu ebegen iyye

"Ich (Nom.) ging gestern nach Hause."

       involitiv-potential:
ma' iyye ge' ni gīyeṇey

"Ich (Dat.) konnte gestern nicht nach Hause gehen."



17. Kausativa, Doppelkausativa im Südindoarischen: z.B. Standard-Dhivehi jahanī "schlagen" > jassanī "aufschlagen lassen, landen (tr.)" > jassavanī "schlagen lassen" (von Personen in oberster oder zweitoberster sozialer Stellung) (> "Passiva" jehenī, jessenī, jessevenī). Ausführlich zum Diathesensystem des Dhivehi und des Singhalesischen S. Fritz, Historisch-Vergleichende Dhivehi-Grammatik (in Vorbereitung); B.D. Cain, Anthropological Linguistics 37, 1995, 523-540.

18. Passiva und Kausativa im Iranischen: z.B.
*zā-i̯a- "geboren werden" (≈ ved. jā́ya-, < uriir. *wāi̯á-: > mpers. npers. Präs.St. zāy-, Zaza Präs.St. zē-n-);

*mṛ-i̯a- "sterben" (≈ ved. mriyá-, < uriir. *mṛ-i̯á-: > npers. Präs.St. mīr-, Zaza Präs.St. mər-en-);

*ši̯āu̯-ai̯a- "laufen lassen ≈ senden" (≈ ved. cyāváya-, < uriir. *ći̯āu̯-ai̯a-: parth. Präs.St. fra-šāv-, Zaza Präs.St. šav-en-).


19. Vergleichbare historische Konsistenz von Präsensstämmen mit n-Infix: z.B. "kaufen", aind. krīṇā́ti: -n- bewahrt in mpers. xrī-n-, Zaza hēri-n-en-, osset. ælxı-n- (*xrīn- > *xlīn- > *əxlīn- > *ælxın-); vergleiche kelt.: air. crenaid, akymr. prinit: uridg. *kwri-néh2-ti.

20. Produktive Passivstammbildungstypen im Mitteliranischen: mpers. -īh- (z.B. abhumīh- "enthüllt werden" zu *abhum- "enthüllen" oder istānīh- "genommen werden" zu istān- "nehmen"; dānīh- "bekannt sein" zu dān- "kennen, wissen"); parth. -s- (z.B. ammōxs- "unterrichtet werden" zu ammōž- "unterrichten, lehren"; bōxs- "erlöst werden" zu bōž- "erlösen".

21. Produktive Passivbildung mit -i- im Zaza: z.B.
       "nähen": Präs.St. trans. derz-en-, pass. derž-i-n-; Prät.St. trans. dest-, pass. derz-i-a- (avest. darəzaiia- "festbinden", aind. dṛh-);
       "schreiben": Präs.St. trans. nus-n-en-, pass. nuš-i-n-; Prät.St. trans. nust- / nus-n-a-, pass. nuš-i-a- (apers. nipišta-; aind. piś-);





Achtung: Dieser Text ist mit Unicode / UTF8 kodiert. Um die in ihm erscheinenden Sonderzeichen auf Bildschirm und Drucker sichtbar zu machen, muß ein Font installiert sein, der Unicode abdeckt wie z.B. der TITUS-Font Titus Cyberbit Unicode. Attention: This text is encoded using Unicode / UTF8. The special characters as contained in it can only be displayed and printed by installing a font that covers Unicode such as the TITUS font Titus Cyberbit Unicode.




Copyright Frankfurt a/M, 2001. No parts of this document may be republished in any form without prior permission by the copyright holder.