TITUS
Kartlis Cxovreba IV: Vakhushti Bagrationi
Part No. 12
Previous part

Part: Acind.Ovs.  
Page of ed.: 632  
Manuscript page: R_490 
Manuscript page: A_209 
Line of ed.: 1   აღწერა აწინდელისა ოვსეთისა ანუ კავკასიათა
Line of ed.: 2   შინათა


Section: 1  
Page of ed.: 632  
Line of ed.: 3   სახელისათჳს


Line of ed.: 4        ქუეყანა ესე, რომელსა აღვსწერთ, წილხდომილ არს კავკასოსი,
Line of ed.: 5     ძისა თარგამოსისა. ხოლო მოვიდნენ რა ორნი ესე ძმანი, ლეკანი და
Line of ed.: 6     კავკასოს, ლეკან დაიპყრა წილი თჳსი და, გამოსლვასა ხაზართ მეფი\სასა,
Line of ed.: 7     მისცა მამის ძმისწულსა თჳსსა ხაზართ მეფემან ტყუენი რანი\სა
Line of ed.: 8     და მოვაკანისა, და ლეკანის წილი ქუეყანა, და დაეშენა თჳსითა
Line of ed.: 9     და მით მუნ. ხოლო ხოზონის, რომელი უწარჩინებულ იყო ნათესავ\თა
Line of ed.: 10     ლეკანისთა, შემოვიდა მთათა შინა და აღაშენა ქალაქი, და უწოდა
Line of ed.: 11     სახელი თჳსი ხოზონხეთი და ხარკს მისცემდა ხაზართა. ხოლო კავ\კასოს
Line of ed.: 12     დაიპყრა ქუეყანა ლეკანის საზღვრიდამ, ვიდრე პონტოს ზღუ\ამდე,
Line of ed.: 13     კავკასის მთის ჩდილოთი ველითურთ, და ამისგან ეწოდა მთა\სა
Line of ed.: 14     კავკასი და ველსა ოსი. ბოლოს მონაწყუედი კავკასოსი, ვითამ მი\სი
Line of ed.: 15     გამოსლვამდე ხაზართა. არამედ ხაზართა მეფემან მისცა ქუეყანა
Line of ed.: 16     კავკასოსი ძესა თჳსსა ურბანოსს და ტყუენი ქართლ-სომხითისანი.
Line of ed.: 17     ამან მოსწყჳდა ნათესავი კავკასოსი, და დაეშენა აქა თჳსითა და
Line of ed.: 18     ტყჳთა მით და უწოდა ოვსეთი. ესე არს ხაზარულად "ზოგი თეს\ვად",
Line of ed.: 19     ვითამ -- ზოგი მოვსწყჳდე და ზოგი დავსხი თესვად". ვი\თარცა
Line of ed.: 20     უწოდეს ბარდოსის წილსა რანი, ესე არს წყლულნი, რამეთუ
Line of ed.: 21     მუნ მოსწყჳდნეს უამრავნი, მძორთა უტევარნი.

Page of ed.: 633  
Line of ed.: 1        ხოლო ძე ტინენისა, დურძუკოს, უწარჩინებულეს იყო ნათესავ\\\თა Manuscript page: d_135b 
Line of ed.: 2     შორის კავკასოსთა, შემოივლტო კავკასის მთასა შინა, აღაშენა
Line of ed.: 3     ქალაქი და უწოდა სახელი თჳსი. ამის გამო უწოდა არაგჳს აღმოსავ\ლის
Line of ed.: 4     კერძს, ლეკეთის საზღვრამდე, ძურძუკეთი, ხოლო არაგჳს
Line of ed.: 5     დასავლით, რომელ არს მდინარე ლომეკი და აწ თერგი, რომელი დის
Line of ed.: 6     ჴევიდამ კავკასთა შინათა, უწოდა დუალეთი, მისვე ურბანოსისაგან
Line of ed.: 7     ხაზარულად, ესე იგი არს "ორი წელიწადი", ესე იგი არს; რამეთუ ვი\ნაჲთგან
Line of ed.: 8     ძურძუკეთსა შინა მცხოვრებელნი და კავკასთა შინა მცხო\რებელნი
Line of ed.: 9     ხარ\\კსა Manuscript page: R_491  მისცემდნენ ურბანოსს, ამისთჳს ორნი წელნი უწო\დეს,
Line of ed.: 10     რამეთუ ორის წლისა შემდგომად ხარკსა გამოართმიდენ, რო\მელნი
Line of ed.: 11     დღესაც ეგრეთვე მოხარკენი არიან თჳს-თჳსთა უფალთა,
Line of ed.: 12     რომელსა უწოდებენ საჩუქარსა აწინდელს ჟამსა. ხოლო შემდგომად
Line of ed.: 13     ფარნაოზის გამეფებისა, დარჩა ფარნაოზს ძურძუკი და დუალეთი, და
Line of ed.: 14     სხუანი ჴევნი იგინი დაშთნენ მეფეთა ოსთასა, და იწოდნენ ჴევნი
Line of ed.: 15     იგინი ოვსეთად, შემოსახლებითა და დამონებითა მათითა მათგანვე.
Line of ed.: 16     ხოლო შემდგომად კუალად განიყო ძურძუკეთი ძურძუკად, ქისტად
Line of ed.: 17     და ღლიღუად, და ისახელა ესრეთ ანუ ძურძუკოს ძეთაგან ანუ შე მო\სულთა
Line of ed.: 18     ოვსთაგანვე.

Line of ed.: 19        არამედ დუალეთიცა განიყოფების ჴევ-ჴევად და იწოდების ჴევნი
Line of ed.: 20     ესრეთ: კასრის ჴევად ზრამაგად, ჟღელედ, ნარად,
Line of ed.: 21     ზროგოდ და ზახად. ხოლო რომელნი დაშთნენ მეფეთა ოვს\თა,
Line of ed.: 22     სახელნი მათნი არიან ესენი: ჩიმი, თაგაური, ქურთაუ\ლი,
Line of ed.: 23     ვალაგირი,ფაიქომი, დიგორი და ბასიანი, და სა\ხელნი
Line of ed.: 24     ესენი ეწოდნენ ანუ დაბებთაგან, გარნა უმეტეს შემოსულთა
Page of ed.: 634   Line of ed.: 1     ოსთაგან, რომელნი შემდგომად ჩინგიზ ყეენთა მოსლვისა, ბათო
Line of ed.: 2     ყეენმან მოსრნა ოვსეთი და მოაოჴრნა, ხოლო ოვსნი შემოივლტოდ\ნენ
Line of ed.: 3     კავკასიათა შინა, და იწოდნენ სახელითა მათითა ჴეობანი ესენი
Line of ed.: 4     ესრეთ, ვითარცა აჩენს გუარნი მათნი, რამეთუ უწარჩინებულესნი
Line of ed.: 5     გუარით არიან ოვსნი, და გუარნი ოვსთანი ესენი არიან: ბასიანი, ბა\დელიძე,
Line of ed.: 6     ჩერქესიძე, თაგაური, ქურთაული, სიდამონი და ჭახილიძე.
Line of ed.: 7     ხოლო შემდგომად მოოჴრებისა ოვსეთისა და შემოსლვისა მათისა
Line of ed.: 8     კავკასიასა შინა, იწოდნენ: ოვსეთი ჩერქეზად ანუ ყაბარდად, და კავ\კასიასა
Line of ed.: 9     შინა მყოფნი მათ შემოსულთაგან ოვსეთად, რამეთუ აწცა
Line of ed.: 10     გუარიანთა მათ უწოდებენ ოსად, ხოლო სხუათა უგუაროთა -- კუ\ალად
Line of ed.: 11     დუალადვე. არამედ ჴევი, რომელი აღვსწერეთ ქართლსა ზედა,
Line of ed.: 12     არს დუალეთისავე, გარნა ვინაჲთგან მტკიცედ დაიპყრეს მეფეთა
Line of ed.: 13     ქართლისათა, იგი უწოდეს შეცვლილითა სახელითა ჴევად, ვინაჲთ\გან
Line of ed.: 14     არს ჴევი შუენიერი. არამედ თრუსო კუალად არს დუალეთისა\ვე,
Line of ed.: 15     და ეგრეთ საცნობი ესეცა.

Line of ed.: 16        ხოლო აწინდელისა ამის ოვსეთისა საზღვარი არს: აღმოსავ\ლით
Line of ed.: 17     თრუსოსა და ჴევის საზღვარი, მერმე მყინვარის კავკასი და
Line of ed.: 18     ახოტის კავკასი, რომელნი ძენან სამჴრიდამ ჩდილოდ. და დასწყდე\ბის
Line of ed.: 19     ჴევის ბოლოს მდინარესა ზედა ლომეკსა, მერმე ლომეკის მდი\ნარე,
Line of ed.: 20     ვიდრე სეთაძე-ჩერქეზის მთამდე; სამჴრით მზღვრის კავკასი,
Line of ed.: 21     ჴევის ყელიდამ წარსრული დასავლეთად, რომელ არს ბრუც-\\საბძე\ლამდე, Manuscript page: R_492 
Line of ed.: 22     და ზეკარა, კედელა და რაჭა-დიგორ-ბასიანს შორისნი კავკა\სნი;
Line of ed.: 23     ხოლო ჩდილოთ ჩერქეზსა და მას შორის მთა მაღალი, და ჩერ\ქეზის
Line of ed.: 24     კერძოდ ტყიანი და ოსეთის კერძოდ უტყეო, არამედ ღელეებ\თა
Line of ed.: 25     შინა მცირეტყიანი; და დასავლეთით მზღვრის კავკასივე რაჭასა
Line of ed.: 26     და ჟღელეს შორისი, მერმე ბასიანსა და სუანეთს შორისი.



Section: 2  
Page of ed.: 634  
Page of ed.: 635  
Line of ed.: 1   ქუეყანისათჳს


Line of ed.: 2        ხოლო ქუეყანა ესე არს მაგარი და შეუვალი უცხოს მტერთა\გან,
Line of ed.: 3     მაღლის მყინვარისა და თოვლიანი მთის მიერ, რომლისა ყი\ნულის
Line of ed.: 4     სიმაღლე არს კ̃ და ლ̃ მყარი ზაფხულის, კუალად სივიწრო\ვისაგან
Line of ed.: 5     და მაღლის კლდის ქარაფოვანთაგან, და მდინარეთა დიდთა
Line of ed.: 6     და ჩქართა მომდინარეთაგან, რამეთუ ძნიად განვალს ცხენი ფონად,
Line of ed.: 7     თჳნიერ ჴიდისა, არამედ მცურავთაგანცა არა ძალ-იდების ცურვად.
Line of ed.: 8     არა არს აქა ტყე, მცირეთაგან კიდე, და იგიცა უმეტეს არყნალი, გა\რნა
Line of ed.: 9     მდინარეთა კიდეთა და ღელოვანთა შინა, რამეთუ სივიწროვე\სიცივისა
Line of ed.: 10     და კლდოვანობის გამო ვერ იზრდების, გარნა ვიეთნი ზიდ\ვენ
Line of ed.: 11     ჩერქეზის მთიდამ, და სხუანი სწვენ წივასა.

Line of ed.: 12        ხოლო სიგრძე ამის ქუეყნისა არს ჴევიდამ სუანეთის კავკასამ\დე
Line of ed.: 13     და განი ქართლის კავკასიდამ ჩერქეზის მთამდე. არამედ ნაყოფი\ერება
Line of ed.: 14     ამ ქუეყნისა არს მცირედი, ვინაჲთგან არარაჲმე მარცვალნი
Line of ed.: 15     ნაყოფიერებენ თჳნიერ ხორბლისა, ქრთილისა და შვრივისა, სიცი\ვისა,
Line of ed.: 16     გვიან გაზაფხულისა და ადრე შემოდგომისათჳს, გარ\\ნა Manuscript page: d_136a  ამასაც
Line of ed.: 17     ვერ სთესვენ მრავლად, უმიწობისა და კლდოვანობის გამო. გარნა,
Line of ed.: 18     რა იგი დასთესონ, ფრიად ნაყოფიერებს და მრავლად, და უკეთუ მო\ვიდეს
Line of ed.: 19     სუტყუა, რომელი ჴშირობს მათ შინა, მოყმდებიან ძლიერად.
Line of ed.: 20     კუალად არარაა მოვალს, და არა უწყიან მტილისანი ანუ წალკოტნი
Line of ed.: 21     და ხილნი, გარნა ვიეთთამე Manuscript page: A_210  ადგილთა იპოების კოწახური, კლდის
Line of ed.: 22     მერსენი, უელი და ასკილი. პირუტყუნი არიან: ცხოვარი უდუმო\კუდიანი
Line of ed.: 23     და მომცრო, ძროხა, ცხენი, თხა, ღორი, არამედ არა მრავ\ლად,
Line of ed.: 24     გარნა არიან ფრიად გემოიანნი სხუათა ადგილებთაგან უმეტეს.
Page of ed.: 636   Line of ed.: 1     და ვინაჲთგან აქუთ საძოვარნი და სათიბნი მცირედ, ამისთჳს ვერ
Line of ed.: 2     ინახვენ ცხოვართა, თჳნიერ კ̃, მ̃ და რ̃ კიდე ეგრეთვე ცხენთა და
Line of ed.: 3     ძროხათა ი̃, კ̃ და მ̃ და უფროსი არღარა. ხოლო არიან ვეძანი,
Line of ed.: 4     რომელ არს წყარო ანკა\\რა Manuscript page: R_493  მლაშე, და მრავლად ყოველსა ოვსეთსა
Line of ed.: 5     შინა. ამას სმენ კაცნი და პირუტყუნი და ფრიად ერგებისთ, გარნა
Line of ed.: 6     უფროს პირუტყუთა, რამეთუ პოხიერ ჰყოფს, და გემოიან, და ურ\ბილებს
Line of ed.: 7     მატყლსა. ფრინველნი ჰყავთ ქათამნი და სხუანი არარანი,
Line of ed.: 8     და გარეულნიცა წურილთა სირთაგან კიდე არარაჲ არს მუნ. გარნა
Line of ed.: 9     არს ფრინველი შურთხი სახელით, რომელი ყოველსა კავკასიასა ში\ნა
Line of ed.: 10     გუარობს, მგზავსი სახით კაკბისა და სიდიდით ორის ქათმისა. ეს
Line of ed.: 11     შურთხი შეიკრებს თჳსად საზამთროდ ბალახსა მრავალსა, და ამას
Line of ed.: 12     ზამთარს შეუჭამს ჯიხჳ, ხოლო შურთხი გამოიზრდების კურკლითა
Line of ed.: 13     მისითა. და არს ესე შურთხი ფრიად გემოიანი. ნადირნი არიან ვიეთ\თა
Line of ed.: 14     ადგილთა ირემი, არჩჳ, მშუელი, ფოცხუერი, მელი, მგელი, ტუ\რა,
Line of ed.: 15     მაჩჳ, დათჳ. კურდღელი, და არა მრავლად. ხოლო ჯიხჳ, რომე\ლი
Line of ed.: 16     მგზავსობს თხასა, არამედ არს ფრიად უდიდესი მისსა და
Line of ed.: 17     შუენიერი სახითა და რქითა, ესე გუარობს კავკასთა ამათ შინა ყო\ველგან,
Line of ed.: 18     ჯოგად და ჯოგად. ესე ვალს კლდესა ზედა ქარაფსა და მა\ღალსა,
Line of ed.: 19     რომელსა ზედა ვერარაჲ ცხოველი შემძლებელ არს განსლ\ვად:
Line of ed.: 20     აღვალს იანვრის ტეხვრა-ქარიშხალსა შინა უმაღლესს კავკასსა
Line of ed.: 21     ზედა, და შეაქცევს ცხჳრს ქარსა, და დაწვების ეგრეთ, და არარაჲ
Line of ed.: 22     ვენების. არს აქა ფუტკარი და ჰყავთ, და არა ეგდენ მრავლად, რა\თამცა
Line of ed.: 23     კმა ეყოსთ თაფლნი. არიან აქა ლითონნი ვეცხლისა, ბრპე\ნისა,
Line of ed.: 24     რკინისა, გოგირდისა, გუარჯილისა და ქვისა ბროლისა. არა\მედ
Page of ed.: 637   Line of ed.: 1     არა უწყიან ჴელოვნება გამოღებისა, რათამცა იჴმარონ მრავ\ლად.
Line of ed.: 2     არა არს თევზნი აქა მდინარეთა შინა, ჩქარად დინებისაგან.
Line of ed.: 3     თჳნიერ ვიეთთამე ადგილებთა იპოვების კალმახნი.



Section: 3  
Page of ed.: 637  
Line of ed.: 4   კაცისა და ჩუეულებისა, ზნისა და
Line of ed.: 5   ჴელოვნებისათჳს


Line of ed.: 6        ხოლო კაცნი და ქალნი არიან შუენიერნი, ჰაეროვანნი, შავ-თუ\ალ-წარბანი,
Line of ed.: 7     შავ-თმოსანნი, თეთრ-ყირმიზნი, ტანოვანნი, წერწეტ\ნი,
Line of ed.: 8     გარნა უმეტეს ქალნი წერწეტნი, მკჳრცხლად ფიცხელნი, თჳსთა
Line of ed.: 9     ქუეყანათა შინა მცირედ მჭამელნი, რამეთუ კმა იყოფენ თჳნიერ
Line of ed.: 10     წყალსა და პურსა და შრატსა, სხუათა ადგილთა და სტუმრობათა
Line of ed.: 11     შინა გაუძღომელნი, ვერ შემმართებელნი ბრძოლასა შინა, რამეთუ
Line of ed.: 12     ეშინისთ ლაშკართაგან ფრიად. არამედ ღამით შემმართებელნი და
Line of ed.: 13     შემპარავნი ლაშქართა შინა და გამომსლველნი. უსაქციელონი, ბრი\ყუნი,
Line of ed.: 14     ქუეყანათა თჳსთა ლაღნი და ამაყნი, სხუათა ქუეყანათა შინა
Line of ed.: 15     მდაბალნი, გონიერად მოუბარნი, Manuscript page: R_494  ქურდნი, მპარავნი, მტყუარნი,
Line of ed.: 16     ხარბნი, მომხუეჭნი, მესისხლენი, მემრუშავნი, ტყჳს მყიდველნი,
Line of ed.: 17     გარნა არა თჳსთა ჰყიდიან. არამედ ქალნი მათნი იცმენ ქალწულე\ბასა
Line of ed.: 18     ვიდრე შერთვადმდე ქრმისა, და მერმე სახელ არს მათ შორის
Line of ed.: 19     რაოდენნიცა უვისთ კურონი რამეთუ სირცხჳლად აქუსთ დღისით
Line of ed.: 20     ხილვა ცოლშვილთა თჳსთა ქრმისაგან.

Line of ed.: 21        ხოლო ცმულნი არიან ხამის პერანგით, საყელო ბერულად მოჭ\რილითა,
Line of ed.: 22     და ნიფხავი ხამისავე. მას ზედა ჩოხა მოკლე მუჴლადმდე და
Line of ed.: 23     პაიჭიცა შალისა. არამედ ჩოხა ნაოჭიანი და უგუჯასტო, ჩოხას ზეით
Line of ed.: 24     ნაბადი მოსხმული; ფერჴთა ზედა ტყავთაგან აცვიათ, რომლისა არს
Line of ed.: 25     ლანჩა გამობანდული დახეულის ტყავისაგანვე, და მას შინა შთასდე\ბენ
Page of ed.: 638   Line of ed.: 1     თომსა, და ჩაიცმენ ეგრეთ, რათა არა მოუსხლტეთ ფერჴი ყი\ნულსა,
Line of ed.: 2     კლდესა და ბალახთა ზედა. უდიდესნი იცმენ წულასა, და ბუ\რავსთ
Line of ed.: 3     თავსა ქუდი მგრგუალი და ბეწოსანი შალისაგანვე. ბოდიშო\ბენ
Line of ed.: 4     ურთიერთ Manuscript page: d_136b  და მიემშჳდებიან ქუდის მოჴდით. სხედან სკამთა ზე\და.
Line of ed.: 5     არამედ უწარჩინებულესნი მათნი იცმენ იმრიგადვე, ლეინსა, და\რაიას,
Line of ed.: 6     დარაიბაფთს, ყუთნსა და რაჲსაც ლარს იშოვიან. ეგრეთვე
Line of ed.: 7     მგზავსად იცმენ ქალნიცა, არამედ უგრძესად, და ბურავთ მათცა ქუ\დი
Line of ed.: 8     იგივე, აცვიათ წუღა-პაიჭი და არა ნიფხავი. მოირტყმენ სარტ\ყელსა
Line of ed.: 9     კაცნი და ქალნიცა, ვითარიცა ძალუცთ შოვნად. სარწმუნო\ებით
Line of ed.: 10     არიან ძუელად ქრისტეანენი და სამწყსონი ნიქოზლისანი, და
Line of ed.: 11     უფროს დუალნი. არამედ აწინდელთ ჟამთა დუალნი სახელით ოდენ
Line of ed.: 12     ქრისტეანენი, რამეთუ იმარხვენ დიდმარსუასა, ხატთა, ეკლესიათა,
Line of ed.: 13     და სამღუდელოთა პატივსა უყოფენ და თაყვან-სცემენ, და სხჳსა
Line of ed.: 14     სრულიად უმეცარნი. არა უვისთ მღუდელი, და უნათლისღებონი
Line of ed.: 15     არიან, თჳნიერ რომელნი ქართლსა და რაჭას მოინათლვიან. ხოლო
Line of ed.: 16     თაგაურნი, ქურთაულნი, ვალაგირი, ფაიქომი, დიგორელნი და ბასია\ნელნი,
Line of ed.: 17     რომელთა თავნი და წარჩინებულნი მათნი არიან მაჰმადიან\ნი,
Line of ed.: 18     და დაბალნი გლეხნი ქრისტეანენი, გარნა უმეცარნი ორივეს რჯუ\ლისანი,
Line of ed.: 19     რამეთუ გარჩევა მათი არს ესე: რომელნი სჭამენ ღორსა,
Line of ed.: 20     არიან ქრისტეანენი, და რომელნი სჭამენ ცხენსა, ესენი არიან მაჰმა\დიანნი.
Line of ed.: 21     გარნა ყოველთავე უწყიან მგზავსი კერპისა, რომელსა უწო\დებენ
Line of ed.: 22     ვაჩილას, რამეთუ შესწირვენ ელიას თხასა და ჴორცსა შესჭა\მენ
Line of ed.: 23     თჳთვე, ხოლო ტყავსა გასჭიმვენ მაღალსა ძელსა ზედა და თაყ\ვანი-სცემენ
Page of ed.: 639   Line of ed.: 1     ტყავსა მას დღესა შინა ელიასასა, რათა არა მოუვლი\ნოსთ
Line of ed.: 2     ელიამ სეტყუანი და მოსცეს ნაყოფნი ქუეყანისანი.

Line of ed.: 3        კუალად არიან, ვითარცა ნადირნი, უწიგნონი, უცოდინარნი.
Line of ed.: 4     ენა აქუთ ძუელი, დუალური, და აწ უბნობენ ოსურსა საკუთრად, ვი\ნაჲთგან
Line of ed.: 5     ჩერქესთა Manuscript page: R_495  ენა სხუა არს. ვიეთთა მოთავეთა და ქართლსა
Line of ed.: 6     და რაჭას მსლველთა უწყიან ქართულნი, ხოლო ჩერქეზსა შინა
Line of ed.: 7     მსლველთა უწყიან ჩერქეზული და თათრული ჯაღათასი. შეირთვენ
Line of ed.: 8     მდიდარნი ორსა და სამსა ცოლსა და დაბალნი -- ერთსა, არამედ თუ
Line of ed.: 9     მოკუდეს ძმა ერთი, შეირთავს მეორე ძმა თჳსს ძმის ცოლსა, ვინა\ჲთგან
Line of ed.: 10     მისცემენ სახლის პატივად ქალის სახლეულს ი̃, კ̃, ლ̃ და მ̃
Line of ed.: 11     ძროხასა, ამისთჳს არღარა განუტევებენ სხჳს შერთვად, არამედ ირ\თვენ
Line of ed.: 12     თჳთვე. უწყიან გუარნი, და უწარჩინებულესნი გუარითა არიან
Line of ed.: 13     ოვსნი.

Line of ed.: 14        სოლო ესე ოვსი განიყოფების ესოდენ გუარად: სიდამონად, ჭახი\ლიძედ,
Line of ed.: 15     თაგაურად, ქურთაულად, ბადელიძედ, ჩერქესიძედ, ბასიანად,
Line of ed.: 16     და არიანცა ესენი უ\\წარჩინებულესნი Manuscript page: A_211  სხუათა ზედა. და ამათ გუართა
Line of ed.: 17     იციან გუართა თჳსთა ნიჯადი, ერთმან მეორესა ზედა ლაშქრობა,
Line of ed.: 18     შუელა, მესისხლობა, რამეთუ უკეთუ მოკლას ერთმან, არა დასცხრე\ბის
Line of ed.: 19     მეორე იგი გუარი შვილით შვილადმდე უკუნისამდე, თუმცა არა
Line of ed.: 20     მოკლას მანცა, და მკლველი მოკლულსა მათთჳს გუარსა ჩასძახებს
Line of ed.: 21     საფლავსა შინა: .,მოვკალო მკლველი შენი", და რწამთ ესე საცხო\ნებლად
Line of ed.: 22     მისად. არამედ უკეთუ დაზავდნენ ბრჭეთაგან და მისცეს სის\ხლი,
Line of ed.: 23     გარნა კუალადცა მოჰკლავს და უკუნ-სცემს სისხლსა, მინაცემ\სა
Page of ed.: 640   Line of ed.: 1     თჳსსა. არამედ დუალნი უმდაბლესნი არიან გუარითა, გარნა თუ
Line of ed.: 2     განდიდნეს ანუ განმდიდრდეს ოვსი ანუ დუალი, ანუ შეირთავს ორ
Line of ed.: 3     სამს ცოლსა, ანუ აღაგებს კოშკსა, ანუ მოკლავს კაცსა, და უკეთუ
Line of ed.: 4     მძლეველ ექმნას მესისხლე თჳსი, შევალს კოშკსა შინა და არღარა
Line of ed.: 5     გამოვალს სიკუდილადმდე. კუალად უწყიან პატივი მოხუცებულთა
Line of ed.: 6     თჳსთა ფრიადი, და უვისთ, ვითარცა პატრონნი თჳსნი ამათ მოხუ\ცებულთაგან
Line of ed.: 7     ჰყოფენ ბრჭობასა და ზავსა და ყოველსავე სამჭირნოსა
Line of ed.: 8     თჳსთა განაგებენ მათით. სიმდიდრე მათი არს თოფი, ჴრმალი, ჯაჭჳ,
Line of ed.: 9     ჯავშანი; სპილენძი და ოქრო და ვეცხლი მცირედ. არა უწყიან თეთ\რი,
Line of ed.: 10     არამედ თეთრისა წილ ნაბადი, ჩოხა, ხამი, შალი, ცხუარი, ძროხა
Line of ed.: 11     და ტყუე, და ვაჭრობენ ურთიერთსა შინა ამით. არცა უწყიან ადლი,
Line of ed.: 12     არამედ მწყრთა; უწყიან უცხოთა სტუმართა პატივი და უვნებელო\ბით
Line of ed.: 13     დაცვანი, რამეთუ ვერავინ რაჲსა ავნებს ერთისა ვისმე სტუმარ\სა,
Line of ed.: 14     ვინაჲთგან მოსწყდებიან მისთჳს გუარით. არამედ თჳთ გამოუხ\მენ,
Line of ed.: 15     რაოდენნი ძალ-უცს სტუმარსა, Manuscript page: R_496  და ამას უწოდებენ საჩუქარსა,
Line of ed.: 16     რომელიცა ჯერ არს მათგან, იგინივე მიუხმენ. უწყიან ჴელოვნებანი
Line of ed.: 17     ტყავისა, ქსოვა შალისა, Manuscript page: d_137a  თელვა, კეთება ნაბდისა კარგისა. იციან
Line of ed.: 18     მჭედლობა, ზეინკლობა, ხეთა მუშაკობა, სახლთ შენება, არამედ არ\ღარა
Line of ed.: 19     ჴმარობენ ქვიტკირსა. გარნა აღაშენებენ სახლთა უსარკმელოდ,
Line of ed.: 20     და მრავალსა ერთმანერთსა ზედა, და კოშკსა ფიქალთა ქვათაგან მი\წით,
Line of ed.: 21     მაღალს კლდე-გორიანსა ზედა, ვინაჲთგან გამოუნახავთ უმ\ჯობესად
Line of ed.: 22     ზუავისა კუეთებისათჳს, რამეთუ არღარა ეკუეთნეს გარნა
Line of ed.: 23     ავიდეს რა ქაცი კოშკსა შინა, ირყევის და არა დაირღუევის, არამედ
Line of ed.: 24     დგას მტკიცედ.

Line of ed.: 25        ხოლო ძუელადნი არიან ციხენი, კოშკნი, ეკლესიანი ქვიტკირი\სანი,
Line of ed.: 26     მეფეთაგან ნაშენნი და უმეტეს: იტყჳან თჳთ იგინივე, თამარ
Page of ed.: 641   Line of ed.: 1     მეფისაგანსა. გამოიდებენ მიწიდამ ბრპენს, გუარჯილასა, გოგირდ\სა.
Line of ed.: 2     ქალთა მათთა უწყიან კერვანი წმიდა და კეთილნი. არა არს ქუ\ეყანათა
Line of ed.: 3     მათთა შინა მარილი, სელი, კანაფი, და ბამბა და აბრეშუმი,
Line of ed.: 4     რათამცა ყონ სამოსნი თჳსნი. ამისთჳს უმეტესნი სცხოვრებენ ცხო\ვართა
Line of ed.: 5     ტყავითა, გარნა ამათაც ზიდვენ ქართლიდამ, რაჭიდამ და
Line of ed.: 6     ჩერქეზიდამ. და ამისთჳსცა მორჩილებენ თჳს-თჳსთა მჴარეთა და
Line of ed.: 7     კუალად უმეტესად საზრდელთათჳსცა. ჴდიან მცირედს ლუდსაცა,
Line of ed.: 8     არამედ არა არს მათ შინა სვივა, და იგიცა მიაქუთ ქართლიდამ, რა\ჭიდამ
Line of ed.: 9     და ჩერქეზიდამ. კუალად ჴდიან და აკეთებენ იყსა, ბოზასა,
Line of ed.: 10     პურთა და ქერთაგან, და სმენ დღესასწაულსა თჳსსა და სტუმრობასა
Line of ed.: 11     შინა. უწყიან სულთა მკუდართა მათთა საჴსრად და მოსაჴსენებლად,
Line of ed.: 12     რომელსა უწოდებენ დოღსა, რამეთუ ცხენოსანთა კაცთა ორის სა\მის
Line of ed.: 13     დღის სავლიდამ გამოუშვებენ, და რომელი მათგანი უპირველეს
Line of ed.: 14     მივალს, მას მისცემენ ნიჭსა და გარდაივდიან პურობასა და ლხინსა
Line of ed.: 15     დიდსა, ვის რაჲ ძალ-უცს, და ჰგონებენ ამას სალხინებელად და საც\ხორებელად
Line of ed.: 16     სულთათჳს მკუდართა მათთა.



Section: 4  
Page of ed.: 641  
Line of ed.: 17   ალაგებთათჳს


Line of ed.: 18        ხოლო მთათა, ჴევთა, მდინარეთა, წყალთა და შენობათა აღწე\რანი
Line of ed.: 19     ესენი არიან, და დავიწყებთ ჴევიდამვე. ხოლო ჴევის ბოლოს
Line of ed.: 20     არს ლაზური. მას ქუეით, ჯარიეხს, მოერთვის ჴევის არაგუს
Line of ed.: 21     ქისტ-ძურძუკის წყალი. მას ქუეით არს ხეთაძე.



Section: 5  
Page of ed.: 641  
Page of ed.: 642  
Line of ed.: 1   ჩიმისათჳს


Line of ed.: 2        არამედ ამ ქისტის წყლის შესართავს, არაგჳს დასავლით, მაღ\ლა
Line of ed.: 3     მთის ძირს, არს ჩიმი, დაბა დიდი და კოშკოვანი. მოსახლენი
Line of ed.: 4     არიან ოვსნი, სიდამონნი გუარითა, და არიან აწ თავნი მათნი მაჰმა\დიანნი,
Line of ed.: 5     ჩერქეზთა შინა სლვისათჳს, არამედ არიან მისიცა უმეცარნი.



Section: 6  
Page of ed.: 642  
Line of ed.: 6   თაგაურისათჳს


Line of ed.: 7        ამის ჩიმის დასავლით და ჴევის დასავლით არს თაგაურის
Line of ed.: 8     ჴეობა. ამისი მდინარე გა\\მოსდის Manuscript page: R_497  მყინვარის კავკასსა და ხოხისასა.
Line of ed.: 9     სიგრძით არს ხოხიდამ ჩერქეზამდე და დის სამჴრიდამ ჩდილოთ, და
Line of ed.: 10     მიერთმის არაგუს დასავლეთიდამ. ხოლო ამ თაგაურის მდინარეს
Line of ed.: 11     ერთვის ჩიმითის წყალი, რომელი გამოსდის ახოტის კავკასს.
Line of ed.: 12     ამ ჴევზედ არს ჩიმითი, დაბა დიდი და კოშკოვანი, ვითარცა ჩიმი
Line of ed.: 13     ყოვლითავე. ამ ჴევის შესართავს ზეით თაგაურის წყალს მოერთვის
Line of ed.: 14     ყაბანს სხუა ჴევი, რომელი გამოსდის მყინვარის კავკასს და ამ ჴევს
Line of ed.: 15     მოერთვიან მყინვარის კავკასიდამ ჴევნი. არამედ ყაბანი არს ამ
Line of ed.: 16     ორთა მდინარეთა შორის, დაბა დიდი, კოშკოვანი. მას ზეით თაგაუ\რის
Line of ed.: 17     წყალზედ არს, დასავლეთის კიდურზედ, ეკლესია მცირე, ძუე\ლადვე
Line of ed.: 18     აღშენებული მეფეთაგან. ამას ზეით, ამავე წყალზედ, არს
Line of ed.: 19     ჯიბღიზი, დაბა დიდი, კოშკოვანი, და ციხე, აღშენებული მეფე\თაგან,
Line of ed.: 20     მაგარი, შეუალი მტრისაგან. მას ზეით არს ყაყიდური,
Line of ed.: 21     დაბა დიდი, კეთილი, კოშკოვანი, და ხოხის კავკასის ჩამოსულს ძირ\ში,
Page of ed.: 643   Line of ed.: 1     გორა-კლდესა ზედა, ციხე, აღშენებული მეფეთაგან, ფრიად მაგა\რი.
Line of ed.: 2     და არიან ჴევნი ესენი შენობიანნი და დაბნებიანნი.



Section: 7  
Page of ed.: 643  
Line of ed.: 3   ქურთაულისათჳს


Line of ed.: 4        ხოლო თაგაურის დასავლით არს ქურთაული, რომლისა წყა\ლი
Line of ed.: 5     გამოსდის ხოხისავე მთასა, და მოდის სამხრეთიდამ ჩდილოთ,
Line of ed.: 6     და გასჭრის ჩერქეზის მთასა, ვითარცა თაგაურის წყალი, და მიერ\თვის
Line of ed.: 7     ლომეკსა ანუ თერგსა. ხოლო სად გასჭრის ჩერქეზის მთასა, მის
Line of ed.: 8     მთის ზეით მოერთვის ამ თაგაურის წყალსა აღმოსავლიდამ ჴევი.
Line of ed.: 9     მას ჴევს ზეით, დასავლეთით, ამ წყლის კიდურზედ, არს ეკლესია
Line of ed.: 10     მცირე. მას ზეით, ამ წყლის აღმოსავლით კიდურზედ, არს ქურ\თათა
Line of ed.: 11     და ციხე მაგარი, ნაშენი კლდესა ზედა. აქ მოერთვის აღმო\სავლიდამ
Line of ed.: 12     ამ წყალს ჴევი. ამ ორს წყალს Manuscript page: d_137b  შუა არს ქურთათა. ქურ\თათას
Line of ed.: 13     ზეით მოერთვის დასავლიდამ ჴევი ქურთაულის წყალსა. ამ
Line of ed.: 14     ორს ჴევს შუა არს დაბა ჯაბა. ამას ზეით არს ჩიმი. ამ წყალზედვე
Line of ed.: 15     დაბა, ორს ჴევს შუა. ამას ზეით ხოხის კავკასის მთის ჩამოსავალზედ
Line of ed.: 16     არს კუარა, დაბა კეთილი, კოშკოვანი, და ციხე დიდი და მაგარი,
Line of ed.: 17     შენი მეფეთა. Manuscript page: A_212  კუარადამ გარდავალს გზა ხოხის კავკასსა ზედა, ნა\რასა
Line of ed.: 18     და ზროგოს. ხოლო ქურთაულსა და თაგაურს განჰყოფს მთა,
Line of ed.: 19     ხოხიდამ ჩამოსული ჩდილოთ კერძოდ ჩერქეზის მთამდე, ქურთაულ\თაგაურს
Line of ed.: 20     შორისი; და თაგაურსა და ჴევსა განჰყოფს მთა მყინვარი
Line of ed.: 21     და ახოტი, და მთა ახოტიდამ ჩამოსული ჩდილოთ კერძოდ, ჩიმსა და
Line of ed.: 22     თაგაურს შორისი.



Section: 8  
Page of ed.: 643  
Line of ed.: 23   ვალაგირისა-ფაიქომისათჳს


Line of ed.: 24        ხოლო ქურთაულს დასავლით არს ჴეობა ვალაგირისა და
Line of ed.: 25     ფაიქომისა, რომელი იწოდა დაბნებთ გამო, მუნ მყოფთა. და
Page of ed.: 644   Line of ed.: 1     წყალი ვალაგირისა გამოსდის ხოხისვე კავკასსა და დის სამ\\ჴრიდამ Manuscript page: R_498 
Line of ed.: 2     ჩდილოთ. ამას მოერთვიან ჴევნი მცირენი. და არს ჴეობა ესე დაბ\ნოვანი,
Line of ed.: 3     მოსახლენი -- სიდამონნი და ჭახილიძენი. ხოლო განჰყოფს
Line of ed.: 4     ვალაგირსა და ქურთაულს მთა ხოხიდამვე ჩამოსული, ჩდილოთ მდე\ბარე
Line of ed.: 5     ჩერქეზის მთამდე, ვალაგირსა და კასრის ჴეობას შორისი. არა\მედ
Line of ed.: 6     სამთა ამათ ჴეობათა მზღვრის: აღმოსავლით მთა, რომელი დავ\სწერეთ,
Line of ed.: 7     ჴევსა და თაგაურს შორისი ჩერქეზის მთამდე; სამჴრით მთა
Line of ed.: 8     ხოხის კავკასი, ფრიად მაღალი, და მყინვარი, და უმაღლესი ბრუცა\ბზელ-ზეკარისა.
Line of ed.: 9     ამან მოიგო სახელი თჳსი ხოხვით სლვისათჳს, რა\მეთუ
Line of ed.: 10     ძნიად გარდავალს ცხენი მას ზედა, გარნა მკვჳრცხლნიცა -\ჭირითა
Line of ed.: 11     და მდებარებს მთა ესე აღმოსავლიდამ დასავლეთად, მყინ\ვარის
Line of ed.: 12     კავკასიდამ კასრის ჴეობამდე და კუალად მზღვრის ჩდილოთ
Line of ed.: 13     კერძ მთა ჩერქეზისა და დასავლით კასრა-ვალაგირს შორისი მთა.



Section: 9  
Page of ed.: 644  
Line of ed.: 14   კასრის ჴევისათჳს


Line of ed.: 15        ხოლო ვალაგირისა ანუ ფაიქომის დასავლით არს კასრის
Line of ed.: 16     ჴეობა, რომელი იწოდების აწცა დუალეთად. და აქუს სიგრძე
Line of ed.: 17     დუალეთს ზეკარის კავკასიდამ ვიდრე ჩერქეზამდე. და მდინარე ამი\სი
Line of ed.: 18     გამოსდის ზეკარისა და ზახა-თრუსოს შორისს კავკასთა და მო\დის
Line of ed.: 19     სამჴრიდამ ჩდილოთ. ხოლო კასრის ჴეობასა შინა მოერთვიან
Line of ed.: 20     ამ წყალს, დიგორისა და ამის შორისის კავკასიდამ, ჴევნი, და გარ\დავლენან
Line of ed.: 21     მას ზედა გზანი დიგორს. ეგრეთვე ვალაგირსა და ამის შო\რისის
Line of ed.: 22     მთიდამ მოერთვიან ჴევნი, და გარდავლენან გზანი ვალაგირ\სა
Line of ed.: 23     და ფაიქომს. და არს ჴეობა კასრისა, კასრის კარიდამ ჩერქეზის
Line of ed.: 24     მთამდე, შენობიან-დაბნებიანი. ხოლო კასრის კარი არს ქუემო ზრა\მაგას
Page of ed.: 645   Line of ed.: 1     ქუეით, სად მოვიწროვდების ხოხის მთის ჩამოსულის კლდი\თა,
Line of ed.: 2     და გლოლისა და ამის შორის კავკასის ჩამოსულის კლდითა. და
Line of ed.: 3     არს აქ კარი კლდისაგან და ქვიტკირით ქმნული, დიდ-კამაროვანი,
Line of ed.: 4     მდინარესა ზედა, მეფეთაგან ქმნული, რათა არა ვიდოდნენ თჳნიერ
Line of ed.: 5     მათსა ოვსნი. და არს ჴეობა ესე ფრიად მაგარი და შეუალი. აქა არს
Line of ed.: 6     ლითონი ბრპენისა მრავალი, რომელსა სწურვენ იგინივე. კუალად
Line of ed.: 7     არს გოგირდი ფრიად კარგი. არს ლითონიცა ვეცხლისა, არამედ არა
Line of ed.: 8     უწყიან გამოღება. კუალად კლდის ნოტიობისაგან აკეთებენ
Line of ed.: 9     გუარჯი/ლასაცა.



Section: 10  
Page of ed.: 645  
Line of ed.: 10   ჟღელესჴევისათჳს


Line of ed.: 11        ხოლო ამ კასრის კარს ზეით მოერთვის, ქუემო ზრამაგას, ჟღე\ლის
Line of ed.: 12     ჴეობის წყალი დასავლეთიდამ. გამოსდის კედელის კავ\კასს,
Line of ed.: 13     მოდის სამჴრიდამ ჩდილოთ. ამ წყალს მოერთვიან აღმოსავლი\დამ
Line of ed.: 14     და დასავლეთიდამ ჴევნი მცირენი. და ჟღელესა და გლოლას შო\რისს
Line of ed.: 15     კავკასზედ ამ ჴევებიდამ გარდავლენან გზანი გლოლას. ამის
Line of ed.: 16     მდინარის Manuscript page: R_499  სათავიდამ გარდავალს გზა კედელის კავკასსა ზედა კუ\დაროს,
Line of ed.: 17     და რაჭას, და ქართლს. და არს ჴეობა ესე შენობიან-დაბნე\ბიანი.
Line of ed.: 18     აქა არს ქალაქას დაბას წყარო დიდი, რომელი ჟამ რაო\დენმე
Line of ed.: 19     დის, და ჟამ რაოდენმე დადგების, და არღარა გამოსდის, მერ\მე
Line of ed.: 20     კუალად გამომდინარდების და კუალად დადგების. ხოლო განიყო\ფის
Line of ed.: 21     ჴეობა ესე აღმოსავლეთიდამ ზეკარიდამ ჩამოსულის მაღლის
Line of ed.: 22     მთით ქუემო ზრამაგამდე, ჟღელე-ზრამაგას შორისითა, სამჴრიდამ
Page of ed.: 646   Line of ed.: 1     ჩდილოთ კერძოთ მდებარითა, და სამჴრით ზეკარა-კედელის კავკა\სითა;
Line of ed.: 2     დასავლით ამასა და გლოლას შორისით კავკასითა, კუალად
Line of ed.: 3     კედელის კავკასითა; ჩდილოთ ამასა და გლოლის შორისის კავკასი\დამ
Line of ed.: 4     ჩამოსულის მთით, რომელი შეჰკრავს კასრის კარსა.



Section: 11  
Page of ed.: 646  
Line of ed.: 5   ზრამაგათათჳს


Line of ed.: 6        ხოლო ქუემო ზრამაგა არს კასრისა და ჟღ\\ელის Manuscript page: d_138a  წყლების
Line of ed.: 7     შესართავს შუა, და ციხე დიდი, ფრიად მაგარი; იტყჳან აღშენებულ\სა
Line of ed.: 8     თამარ მეფისაგან, და დაბა კოშკოვანი.



Section: 12  
Page of ed.: 646  
Line of ed.: 9   ნარასათჳს


Line of ed.: 10        ხოლო ქუემო ზრამაგას ზეით ერთვის ნარის ჴეობის წყა\ლი.
Line of ed.: 11     გამოსდის ხოხის კავკასსა, დის აღმოსავლიდამ დასავლეთად.
Line of ed.: 12     და აქუს ამ ჴეობას აღმოსავლით ხოხის კავკასი; სამჴრით ხოხიდამ
Line of ed.: 13     ჩამოსული მთა მაღალი, ამასა და ზროგოს შორისი; დასავლით ზრა\მაგის
Line of ed.: 14     ჴევი და ჩდილოთ ხოხისავე კავკასი. ამ ჴევში არს დაბა ჱ̃
Line of ed.: 15     მოსახლენი. ხოლო ამის შესართავს ზეით არს ზემო ზრამაგა, დაბა
Line of ed.: 16     კოშკოვანი და ეკლესია მცირე. აქ მოერთვის ჴევი ზეკარიდამ მომ\დინარე
Line of ed.: 17     და მოერთვის დასავლეთიდამ. და ამ ორთ ჴევთ შორის არს
Line of ed.: 18     ზრამაგა.



Section: 13  
Page of ed.: 646  
Line of ed.: 19   ზროგოსათჳს


Line of ed.: 20        ხოლო ამ ზრამაგას ზეით მოერთვის ზროგოს-ჴეობის
Line of ed.: 21     წყალი. გამოსდის ხოხისავე კავკასსა და დის აღმოსავლიდამ და\სავლეთად,
Page of ed.: 647   Line of ed.: 1     და აქუს ჩდილოთ ნარის მთა და სამჴრით ზახის მთა, აღ\მოსავლით
Line of ed.: 2     ხოხის კავკასი და დასავლით ზრამაგის-ჴევი, და არს
Line of ed.: 3     და/ბოვან-შენობიანი.



Section: 14  
Page of ed.: 647  
Line of ed.: 4   ზახისათჳს


Line of ed.: 5        ხოლო ამის შესართავს ზეით მოერთვის ზახის-ჴეობის
Line of ed.: 6     წყალი. გამოსდის თრუსოსა და ზახას შორისს კავკასსა, მოდის
Line of ed.: 7     აღმოსავლიდამ დასავლეთად, არამედ ბოლოს მოდრკების და მიერ\თვის
Line of ed.: 8     ზრამაგის-წყალსა. ამ ზახის-წყალს მოერთვის სამჴრეთ-ჩდი\ლოდამ
Line of ed.: 9     ჴევნი, და არიან დაბანი კოშკოვანნი. აქა არს ეკლესია მცი\რე.
Line of ed.: 10     აქიდამ გარდავალს გზა თრუსოს, მაღრან-დუალეთს და ჟბას,
Line of ed.: 11     დიდ ლიახუზედ. ამას აქუს აღმოსავლით თრუსოს მთა; სამჴრით კავ\კასი
Line of ed.: 12     ზეკარისა; ჩდილოთ ამასა და ზროგოს შორისი, ხოხიდამ ჩამო\სული
Line of ed.: 13     მთა; დასავლით ჴევი ზრამაგისა. კუალად ამ ზრამაგის-ჴევის
Line of ed.: 14     სათავიდამ გარდავალს ზეკარაზედ გზა ქართლს Manuscript page: R_500  დიდ-ლიახუზე.



Section: 15  
Page of ed.: 647  
Line of ed.: 15   თრუსოსათჳს


Line of ed.: 16        ხოლო ზახის აღმოსავლეთის მთის იქით არს თრუსო, რო\მელსა
Line of ed.: 17     აქუს აღმოსავლით მთა, ხოხიდამ და ჴევის ყელიდამ ჩამო\სულნი
Line of ed.: 18     მთანი შთასავალამდე, და მთანი ესენი განჰყოფენ ჴევსა და
Line of ed.: 19     თრუსოსა: სამჴრით კავკასი, მთიულეთსა, მაღრან-დუალეთსა და
Line of ed.: 20     თრუსოს შორისი; ჩდილოთ მყინვარი და ხოხის კავკასნი; დასავ\ლით
Line of ed.: 21     თრუსოსა და ზახას შუათი მთა. და არს თრუსო სამ ჴეობად.
Line of ed.: 22     გამოსდის ერთი ზახის მთასა, მეორე მაღრან-დუალეთის კავკასსა
Line of ed.: 23     და მესამე ხოხის კავკასსა. ამ ჴეობაზედ, ხოხისაკენ, არს ეკლესია
Line of ed.: 24     ყოვლად წმიდისა მცირე. და არიან ამ ჴევთა დაბნები ჱ̃.
Page of ed.: 648   Line of ed.: 1     არამედ ჴეობანი ესენი, რომელნი აღვსწერეთ მაღრან-დუალეთით\ურთ,
Line of ed.: 2     არიან დუალეთი. და კუალად დიდის ლიახჳსა, პატარას ლიახ\ჳსა,
Line of ed.: 3     კსნის ჴევისა და კუდაროს მოსახლენიცა არიან დუალნივე. ამ
Line of ed.: 4     დუალეთიდამ გარდასულნი, რჯულითა, წესითა და ზნითა ერთნი, და
Line of ed.: 5     დღესაც მონათესავენი ურ\\თიერთთა. Manuscript page: A_213 

Line of ed.: 6        ხოლო ამ დუალეთს მზღვრის: აღმოსავლით მთა თრუსოსა და
Line of ed.: 7     ჴევს შორისი, და კასრის ჴევსა და ვალაგირს შორისი მთა; სამჴრით
Line of ed.: 8     კავკასი მაღრან-დუალეთისა, ზახისა, ბრუც-საბძლისა, ზეკარისა
Line of ed.: 9     და კედელისა (არამედ ბრუც-საბძელი ეწოდა, ვინაჲთგან არს
Line of ed.: 10     მგზავსი საბძლისა და უქმი, ხოლო ზეკარა კარსავით მყოფისა,
Line of ed.: 11     სადა გავლის მას შორის გზა, და კედელა -- ამართებით ყოფი\სათჳს
Line of ed.: 12     კედელსავით. არამედ ქართლიდამ ესე კავკასნი უმეტეს ყო\ველთა
Line of ed.: 13     კავკასთაგან უმაღლესად მჩენარებენ და დიდად, და ამისთჳს
Line of ed.: 14     უწოდესცა სპარსთა იალბუზი, ქარმყინვარე, და მარადის მყინ\ვარედ
Line of ed.: 15     იხილვებიან, რამეთუ ზაფხულს გზებთა ამათ ზედა ვლენენ
Line of ed.: 16     ცხენით, გარნა ჭირითა, და თჳნიერ ზაფხულისა ვერცა ერთი სუ\ლიერი).
Line of ed.: 17     ხოლო ჩდილოთ მზღვრის დუალეთს ხოხის კავკასის მთა
Line of ed.: 18     და, კასრის ბოლოს, ჩერქეზის მთა; დასავლით - მთა კავკასი, კე\დელიდამ
Line of ed.: 19     წამოსული, რაჭასა, გლოლასა და ამას შორისი, მერმე
Line of ed.: 20     დიგორსა და ამას შორისი, ვიდრე ჩერქეზის მთამდე, არამედ რო\მელნი
Line of ed.: 21     აღვსწერენით -- ჩიმი, თაგაური, ქურთაული, ვალაგირ-ფაი\ქომი
Line of ed.: 22     და დუალეთი, ამათ ყოველთა მდინარენი ჩადიან ჩერქეზსა ში\ნა
Line of ed.: 23     და მიერთვიან ლომეკსა ანუ თერგს სამჴრიდამ.



Section: 16  
Page of ed.: 648  
Page of ed.: 649  
Line of ed.: 1   დიგორისათჳს


Line of ed.: 2        ხოლო კასრის ჴევის დასავლით არს დიგორი, რომელი გა\ნიყოფის
Line of ed.: 3     ორად -- ჩერქეზიძედ და ბადელიძედ. და არს
Line of ed.: 4     სიგრძე ამისი რაჭის კავკასიდამ ჩერქესამდე. ამისი მდინარე გამოს\დის
Line of ed.: 5     ღებისა, გლოლისა და ამის შორისსა კავკასსა, მოდის Manuscript page: d_138b  სამჴრი\დამ
Line of ed.: 6     ჩრდილოთ კერძოდ და ჩადის ჩერქეზში, მიერთვის ლომეკს. ამას
Line of ed.: 7     უწოდებენ რიონსავე, ვინაჲთგან მასვე კავკასსა გამო\\სდის Manuscript page: R_501  აქათ და
Line of ed.: 8     იქით -- რიონი იმერეთისა. და ამ მდინარეს, ჩერქეზის მთას ზეით,
Line of ed.: 9     ერთვის ჴევი, გამომდინარე ბასიანის მთისა, და მოერთვის დასავ\ლეთიდამ.
Line of ed.: 10     ამას ზეით ერთვის სხუა ჴევი. გამომდინარე კასრის ჴევისა
Line of ed.: 11     და ამას შუათის მთიდამ, და დის აღმოსავლეთიდამ დასავლეთად. ეს
Line of ed.: 12     ჴევი არს ბადელიძისა. ამ ჴევს რიონის შესართავს ზეით ერთვის
Line of ed.: 13     სხუა ჴევი, სიგრძით ჩერქეზის მთიდამ მომდინარე, და მოერთვის
Line of ed.: 14     ჩდილოდამ. ამ ჴევიდამ გარდავალს გზა ჩერქეზსა შინა. ამ ჴევს ზეით
Line of ed.: 15     კუალად მოერთვის სხუა ჴევი სამჴრიდამ. ამათ შესართავს შუა,
Line of ed.: 16     კლდეზედ, არს მაღლა ციხე და მცირე ეკლესია. არამედ ესენი, რო\მელნი
Line of ed.: 17     დავსწერეთ ჴევნი, არიან ბადელიძენი, და არიან შენობიანი
Line of ed.: 18     და დაბნებიანნი და კოშკოვანნი მრავლად, რომელთა შინა მოთავე\ნი
Line of ed.: 19     მათნი არიან ყმიანნი მებატონენი. ხოლო ამ ბადელიძის წყლის
Line of ed.: 20     შესართავს ზეით, რიონზედ, არიან ჩერქესიძენი, და მას ქუეით, ჩერ\ქეზის
Line of ed.: 21     მთამდე, კუალად ბადელიძენივე. და ამ ბადელიძის წყლების სა\თავიდამ
Line of ed.: 22     გარდავალს გზა კასრის ჴევში, ჟღელის ჴეობაში და ქელ\მაჰმადის
Line of ed.: 23     სოფლიდამ ჩერქეზესა შინა.

Page of ed.: 650  
Line of ed.: 1        ხოლო ამ ბადელიძის წყლის შესართავს ზეით მოერთვის რიონს
Line of ed.: 2     აღმოსავლიდამ მდინარე რიონივე. გამოსდის გლოლასა და ამას შო\რისს
Line of ed.: 3     კავკასსა, მოდის სამჴრიდამ ჩდილოდ. ამას მოერთვის სხუა ჴევი
Line of ed.: 4     აღმოსავლიდამ, გამოსდის ამასა და ბადელიძეს შორისს მთას. ამაზე
Line of ed.: 5     გარდავალს გზა ბადელიძეებში. ამას ზეით მოერთვის კუალად სხუა
Line of ed.: 6     ჴევი აღმოსავლიდამ, მისვე მთის გამომდინარე. ამ რიონის სათავი\დამ
Line of ed.: 7     გარდავალს გზა კავკასზედ გლოლას, სადა არს, კავკასის ძირში,
Line of ed.: 8     დიდს მაღალს კლდესა შინა, ქუაბნი გამოკუეთილნი დიდ-დიდნი.
Line of ed.: 9     მოგზაური მივალს მას ქუაბსა და დილასა წარვალს, ჩავალს გლო\ლას.
Line of ed.: 10     ეგრეთვე მუნიდამ მოსრულნი მუნ განისუენებენ და შრომია)\თჳს.
Line of ed.: 11     და მეორის ამის რიონიდამ გარდავალს გზა ღებს. არამედ ამ
Line of ed.: 12     გზებზე ზაფხულით ცხენით ვლენან, გარნა ჭირითა დიდითა, და
Line of ed.: 13     თჳნიერ ზაფხულისა -- ვერც ქუეითნი. და ამ ჴეობასა ზედა არიან
Line of ed.: 14     დაბნები და შენობანი. და მზღვრის დიგორს: აღმოსავლით კავკასი,
Line of ed.: 15     ამასა და კასრა-ჟღელეს შორისი; სამჴრით კავკასი, ამასა და გლო\ლა-ღებს
Line of ed.: 16     შორისი; ჩდილოთ მთა, ამასა და ჩერქეზს შორისი, მაღალი
Line of ed.: 17     და დიდი; დასავლით კავკასი, ამასა და ბასიანს შორისი.



Section: 17  
Page of ed.: 650  
Line of ed.: 18   ბასიანისათჳს


Line of ed.: 19        ხოლო დასავლით დიგორისა არს ბასიანი, ჴეობა დიდი, რო\მელსა
Line of ed.: 20     შინა დის მდინარე, გამომდინარე რაჭისა და ბასიანს შორი\სის
Line of ed.: 21     კავკასიდამ, და მიდის სამჴრიდამ ჩრდილოთ კერძოდ, სიგრძით
Line of ed.: 22     კავკასიდამ ჩერქეზის მთამდე. ამ\\ის Manuscript page: R_502  მდინარეს მოერთვიან ჴევნი აღ\მოსავლიდამ
Line of ed.: 23     გამომდინარენი, ამასა და დიგორის საშუალის კავკა\სიდამ,
Line of ed.: 24     და დასავლეთიდამ სუანეთისა და ამის შორისის კავკასიდამ.
Page of ed.: 651   Line of ed.: 1     და ამ ჴუვებიდამ გარდავლენან გზანი სუანეთს და დიგორსა და ამის
Line of ed.: 2     წყლის სათავიდამ გარდავალს გზა რაჭას, ღებს და ლუხუნზედ. და
Line of ed.: 3     მზღვრის ბასიანს: აღმოსავლით მთა კავკასი, ბასიანსა და დიგორს
Line of ed.: 4     შორისი; სამჴრით მთა კავკასი, ამასა და რაჭას შორისი; ჩდილოთ
Line of ed.: 5     მთა ჩერქეზისა, ბასიანსა და ჩერქეზს შორისი; დასავლით მთა კავ\კასი,
Line of ed.: 6     ამასა და სუანეთს შორისი. და არს ესე ბასიანი შენობიანი, დაბ\ნებიანი
Line of ed.: 7     და უმეტეს გუარიანნი სხუათა ყოველთა ოსთაგან, და არიან
Line of ed.: 8     მებატონენი ყმიანნი. და მდინარე ესე ჩადის ჩერქეზსა შინა, მერმე
Line of ed.: 9     მიერთვის თერგის მდინარესავე. არამედ რაოდენნი კავკასნი აღვს\წერენით,
Line of ed.: 10     სცან მარადის მყინვარედ და თოვლიანად, ვითარცა სხუა
Line of ed.: 11     სახელდობ გამოვაჩინეთ კავკასთა მთანი. კუალად რაოდენნი დაბანი
Line of ed.: 12     ციხოვან-კოშკოვანნი დავსწერეთ, იგინი მათ უწოდებენ ქალაქად.
Line of ed.: 13     არამედ ვინაჲთგან არა აქუსთ მართველობა და განწყობილება ქა\ლაქთა,
Line of ed.: 14     აქა დაბად ვთქჳთ.



Section: 18  
Page of ed.: 651  
Manuscript page: d_139a 
Line of ed.: 15   ქისტისათჳს


Line of ed.: 16        ხოლო აწ ვიწყებთ ჴეჳის აღმოსავლეთის კერძოთა კავკასიელ\თა,
Line of ed.: 17     ვინაჲთგან შევასრულეთ დასავლეთის წილი. გარნა ჴევის ბო\ლოს,
Line of ed.: 18     სადა დაივაკებს მდინარე არაგჳ ანუ ლომეკი, ამ არაგუს, ხე\თაძის
Line of ed.: 19     დაბის ზეით, ერთვის ქისტეთის წყალი და ძურძუკისა.
Line of ed.: 20     ესე მოერთვის აღმოსავლეთიდამ, გამოსდის ძურძუკეთსა და ფშავ\ჴევსურეთს
Line of ed.: 21     (რომელი არს ფხოელი) შორის კავკასსა, დის სამჴრიდამ
Line of ed.: 22     ჩდილოთ და მცირედ ჩდილო-დასავლეთ შუა. სიგრძით არს კავკასი\დამ
Line of ed.: 23     ლომეკამდე. ხოლო სად იყრებიან ორნი ესე მდინარენი, მუნ
Line of ed.: 24     არს შუაში ჯარიეხი, კლდე დიდი, მოვლებული ველსა დიდსა გა\რე,
Line of ed.: 25     ქარაფოვანი, და ამითი არს ფრიად მაგარი, და შენი არს კოშკი
Line of ed.: 26     დიდი, ზღუდოვანი, ვითარცა ციხე, და ა\\მ Manuscript page: A_214  წყალსა ზედა, ჴეობაში,
Line of ed.: 27     ამ ჯარიეხს ზეით, არს ქისტეთი დაბნებიანი, შენობიანი.



Section: 19  
Page of ed.: 651  
Page of ed.: 652  
Line of ed.: 1   ძურძუკისათჳს


Line of ed.: 2        კუალად ამის სამჴრით, ქისტეთს ზეით, არს ძურძუკი, შენო\ბიანი,
Line of ed.: 3     დაბნებიანი, კოშკოვანნი ორნივე. ამ წყობათა მზღვრის: აღ\მოსავლით
Line of ed.: 4     კავკასი, ქისტ-ძურძუკსა და ღლიღუს შორისი; სამჴრით
Line of ed.: 5     კავკასი, ფშავ-ჴევსურსა და ძურძუკს შორისი; დასავლით კავკასი,
Line of ed.: 6     ქისტ-ძურძუკსა და ჴევს შორისი; ჩდილოთ მთა ჩერქეზსა და ქის\ტეთს
Line of ed.: 7     შორისი. და გარდავლენ\\ან Manuscript page: R_503  გზანი ქისტ-ძურძუკიდამ ამ კავ\კასებთა
Line of ed.: 8     ზედა ჴევს ფშავ-ჴევსურეთს, ღლიღუეთს და ჩერქეზთა შინა.



Section: 20  
Page of ed.: 652  
Line of ed.: 9   ღლიღჳსათჳს


Line of ed.: 10        ხოლო ამ ქისტ-ძურძუკის აღმოსავლეთად არს ღლიღუეთი,
Line of ed.: 11     ღლიღოსისაგან, ძურძუკოს ძის ძისაგან, სახელდებული ანუ უმოსე\ლობისათჳს
Line of ed.: 12     წოდებული, რომლის მდინარე გამოსდის ფშავისა და
Line of ed.: 13     ღლიღჳს შორისს კავკასსა, და მოდის სამჴრიდამ ჩდილოთ და მიერ\თვის...
Line of ed.: 14     წყალსა, მერმე მიერთვის ბორაღნის წყალსა. ამ
Line of ed.: 15     წყალზედ არს ანგუსტი, დაბა დიდი. და არს შენობიანი ჴეობა
Line of ed.: 16     ესე და დაბნებიანი. და მზღვრის ღლიღუს: აღმოსავლით მთა ღლიღჳ\სა
Line of ed.: 17     და... შორისი; ჩდილოთ მთა ჩერქეზსა და ღლიღუს შორისი;
Line of ed.: 18     სამჴრით კავკასი, ღლიღუსა და ფშავს შორისი; დასავლით მთა,
Line of ed.: 19     ღლიღუსა და ძურძუკს შორისი. ხოლო ანგუსტის მოსახლენი არიან
Line of ed.: 20     მგზავსნი ჩერქეზთა, რჯულით მოჰმადიანნი, სუნნი. ხოლო ამ ღლი\ღუს
Line of ed.: 21     აღმოსავლით არს... ჴეობა, რომლისა მდინარე გამოსდის ამა\სა
Line of ed.: 22     და პანკის შორისს კავკასსა, მოდის სამჴრიდამ ჩდილოთ, მიერ\თვის
Line of ed.: 23     ღლიღჳს წყალსა, და მერმე მიერთვიან ბორაღნის წყალს
Page of ed.: 653   Line of ed.: 1     დასავლეთიდამ. და არს ჴეობა ესეცა შენობიან-დაბნებიანი. და
Line of ed.: 2     მზღვრის ამას: აღმოსავლით თუშეთსა და ამას შორისი კავკასი;
Line of ed.: 3     სამჴრით კავკასი პანკისსა და ამას შორისი; ჩდილოთ მთა ჩერქეზი\სა,
Line of ed.: 4     ამასა და ჩერქეზს შორისი; დასავლით მთა, ამასა და ღლიღუს
Line of ed.: 5     შორისი. არამედ ეს ჴევნი, რომელნი აღვსწერეთ, პირველ იყო ყო\ველთა
Line of ed.: 6     სახელი ძურძუკეთი, ხოლო აწ ესრეთ განიყოფებიან.



Section: 21  
Page of ed.: 653  
Line of ed.: 7   კაცთა და ქალთათჳს


Line of ed.: 8        ხოლო არიან ჴეობანი ესენი ფრიად მაგარნი და შეუალნი მტერ\თაგან,
Line of ed.: 9     მთით, კლდითა, სივიწროვითა, და მდინარითა, ხოლო ტყი\თა
Line of ed.: 10     მწირი და მოუსავლიანი, მცირე-პირუტყჳანი, ვითარცა აღვსწე\რეთ
Line of ed.: 11     ოსეთი. ეგრეთვე კაცნიცა რჯულითა, სარწმუნოებითა, ზნითა,
Line of ed.: 12     ქცევითა, ჩუეულებითა სცან ოსთაებრ. არამედ აქუსთ ენა თჳსი სა\კუთარი,
Line of ed.: 13     და ქალნი მათნი მოსილნი სხუებრ. არცა უწყიან კლვა და
Line of ed.: 14     მესისხლობა ურთიერთთა, გარნა თუ შეიმთხუეს, მოხუცებულთა
Line of ed.: 15     მათთა განბრჭობითა ზავ-ჰყოფენ. და არიანცა უმეტეს პირისწყლი\ანნი
Line of ed.: 16     ოსთაგან, კაცით ქალამდე. არამედ იციან ორ-სამ ცოლობანი
Line of ed.: 17     და მრუშება ქრმიანობასა შინა, Manuscript page: R_504  გარნა ქალწულთა -- არაოდეს, ვი\თარცა
Line of ed.: 18     ოსთა. უწყიან ქვიტკირნი, და მით აღიშენებენ სახლთა, კოშ\კთა
Line of ed.: 19     და სიმაგრეთა. ხოლო მორჩილებენ და აძლევენ ხარკთა ჩერ\ქეზთა,
Line of ed.: 20     მემჴრეთა თჳსთა, უსაზრდლობისა, საშიშლოსა და
Line of ed.: 21     მარილი/სათჳს.


Page of ed.: 654  
Section: 7  
Page of ed.: 654  
Line of ed.: 1   ცხოვრება


Line of ed.: 2        ხ{ოლო} ოდეს მოვიდა კავკასოს წილხდომილსა თჳსსა, და დაეშენა ამათ ქ{უე}ყ{ა}ნ{ა}თა.
Line of ed.: 3     და დაიპყრა მან, და ძეთა მისთა, და ძის ძეთა მისთა, განმრავლდენ ესენი, და
Line of ed.: 4     იყვნენ მორჩილებასა შ{ინ}ა მცხეთელ მამასახლისისასა, და ოდესმე განდგომილ\ნი
Line of ed.: 5     და მტერნი, ვ{ითარც}ა აღვსწერენით, გამოსლვადმდე ხაზართა მეფისა. ს̃ ოდეს
Line of ed.: 6     გამოვიდა Manuscript page: d_139b  ხაზართა მეფე, მისცა ქ{უე}ყ{ა}ნა ესე ურბანოსს ძესა თჳსსა (რ̃ნ უწო\და
Line of ed.: 7     ოვსეთი), და ტყუენი რანისანი და სომხითისანი. მაშინ მოვიდა ურბანოს
Line of ed.: 8     ტყჳთა მით, და დაეშენა თჳთ, და ტყუენიცა იგი დააშენნა აქა ველსა ამას. ა{რამე}დ
Line of ed.: 9     ძურძუკოს ძემან ტინენისამან, რ{ომე}ლი უწარჩინებულეს იყო ძეთა შ{ორი}ს კავკა\სოსთა,
Line of ed.: 10     ჩამოვიდა ესე ძურძუკოს კავკასიასა შ{ინ}ა, და ჰპოვა ადგილი ფ̃დ მა\გარი,
Line of ed.: 11     და აღაშენა ქალაქი, და უწოდა სახელი თჳსი ძურძუკი, და ხარკთა მის\ცემდა
Line of ed.: 12     ხაზართა, და ეწოდა შ{ემდგომა}დ მისსა ძურძუკეთი ჴევის აღმოსავლეთთა ჴეო\ბათა.
Line of ed.: 13     ხ{ოლო} ჴევის დასაელეთისათა კავკასნი ანუ შ{ემდგომა}დ მისა ძურძუკეთი, ანუ დუ\ალეთი.
Line of ed.: 14     რ{ომე}ლთა შ{ინ}ა დაეშენნენ კავკასოს ძეთაგანნი და ნათესავთაგანნი, და
Line of ed.: 15     იყვნენ ყ{ოველ}ნი ძურძუკოსის მორჩილებასა შ{ინ}ა, და შ{ემდგომა}დ მისსა ჩამომავალთა მის\თა,
Line of ed.: 16     და ესენი მორჩილებასა შ{ინ}ა მცხეთელ მამასახლისისასა, ვ{იდრ}ე პ{ირვე}ლისა მე\ფისა
Line of ed.: 17     ფარნავაზისამდე: ხ{ოლო} ფარნავაზ მოიყვანა ნათესავი ძურძუკოსი ქალი
Line of ed.: 18     ძურძუკეთიდამ, და შეირთო თჳთ ცოლად. და დაიმორჩილა კ{უალა}დ უმეტესად
Line of ed.: 19     ძურძუკეთი ამით და შ{ემდგომა}დ ფარნავაზ მეფისა, ვ{ითარც}ა აჩენს ცხოვრება, იყვნენ
Line of ed.: 20     მორჩილებასა შ{ინ}ა, და მომცემელნი ხარკთა მეფეთა ქართველთასა: ძურძუკი,
Line of ed.: 21     ჴევი, დუალეთი, კასრის კარს ზეითი. ხ{ოლო} სხვანი იყვნენ მორჩილებასა შ{ინ}ა
Line of ed.: 22     ოვსთა მეფეთასა. ხ{ოლო} მოსლვასა თათართასა ჩინგიზ ყაენთაგან, და უმეტეს ბა\თოსა,
Line of ed.: 23     და ორხანისაგან მოისრნენ და მოოჴრდნენ ქალაქნი, და შენობანი მათნი,
Line of ed.: 24     და მეფობა ოვსთა იქმნა მთავრობად. და შემოივლტოდნენ ოვსნი ამ კავკა\სიათა
Line of ed.: 25     შ{ინ}ა, და უმეტესად უდაბნო იქმნენ, ვ{ითარც}ა არს დღეს ჩერქეზი. და
Line of ed.: 26     კ{უალა}დ შ{ემდგომა}დ მოსლვისა ლანქ-თემურისა Manuscript page: R_505  და აღებისა კოსტანტინუპოლისა, ემძ\ლავრნენ
Line of ed.: 27     ოვსთა იქით თათარხანნი და აქეთ ლაქთემურისელნი მაჰმადიანნი,
Page of ed.: 655   Line of ed.: 1     და შემოივლტოდნენ კავკასიასა შ{ინ}ა, და დაიპყრნეს კავკასთა ნათესავნი, რ̃ლ
Line of ed.: 2     არიან დუალნი, და ოვსეთს მიერით ეწოდა ჩერქეზი, ანუ ყაბარდი, და ამის\თჳს
Line of ed.: 3     განირყუნა და იქმნა მრავალ სამთავროდ. ეგრეთვე განყოფასა ქართლი\სასა
Line of ed.: 4     სამ სამეფოდ. დაშთა ჴევი და დუალეთი ქართველთა მეფეთა, რ{ომე}ლნი
Line of ed.: 5     მოსცემენ დღედმდე ხარკთა მეფეთა, და მთავართა მისთა ადგილნი ესე, ხ̃
Line of ed.: 6     ძურძუკს ქისტს სდებენ თჳსად კახნი და ღლიღუსაცა, ა{რამე}დ არა რაჲს მორჩი\ლებენ
Line of ed.: 7     ხარკით, და არიან მორჩილებასა შ{ინ}ა უფროს ჩერქესთასა. ეგრეთვე
Line of ed.: 8     სხუანი ოვსნიცა, გარნა დიგორი მცირედ რასამე ჰმორჩილებს რაჭის ერის\თავს,
Line of ed.: 9     ვინაჲთგან უპყრიეს მას რაჭაჲ, და არს დღეინდელად დღედმდე ესრეთ,
Line of ed.: 10     და წარმართი უწყის ღ{მერ}თ{მა}ნ.



Next part


This text is part of the TITUS edition of Kartlis Cxovreba IV: Vakhushti Bagrationi.

Copyright TITUS Project, Frankfurt a/M, 22.9.2017. No parts of this document may be republished in any form without prior permission by the copyright holder.