TITUS
Flavius Iosephus, Antiquitates Iudaicae I-II
Part No. 31
Previous part

Section: 9  
Line: 1   თ. 9


Paragraph: 1  
Line: 11        1) ეგჳპტელთა, დაჴსნილთა და მცონარედ მყოფთა შრომათა მიმართ
Line: 12     
და უდარესთა სხუათა გემოვნებათა მიმართ და სიყუარულისათჳს ანგაჰრე\ბისა
Line: 13     
მიმართ, შეემთხჳა ევრაელთა მიმართ ბოროტად დადებულებაჲ, მოშურ\ნეობისათჳს
Line: 14     
კეთილბედნიერობისა. რამეთუ მხედველნი ნათესავსა ისრაილიტ\თასა
Line: 15     
აღორძინებულად და სათნოებისათჳს და მეცნიერებისა მუშაკობითისა
Line: 16     
სიმრავლისა მიერ მონაგებთაჲსა აწვე განბრწყინვებულად, მათ მიერ აღორ\ძინებასა
Line: 17     
მათსა ჰგონებდეს თანად. და რომელთა იყვნეს იოსიპოჲს მიერ მიმ\თხუეულ,
Line: 18     
სივრცისათჳს ჟამისა დავიწყებასა მიმღებელნი და მეფობისაცა
Line: 19     
სხუად სახლად გარდაცვალებითა, ბოროტად აგინებდეს ისრაილიტთა და
Line: 20     
შრომათა მრავალსახეთა მოიჴელოვნებდეს მათთჳს: რამეთუ მდინარისა მი\მართ
Line: 21     
მრავლთა ნაკუალევთა უბრძანეს მათ განყოფა. და ზღუდეთა ქალა\ქისათა
Line: 22     
აღშენებაჲ და მიწათა აღმართებაჲ, რაჲთა აყენებდეს მდინარესა, არა
Line: 23     
წარღუნად ვიდრე მათდამდე აღმოსრულსა. და გოდოლთა მაშენებელნი, აჭირ\ვობდეს
Line: 24     
ნათესავსა ჩუენსა ვიდრე სწავლათადმდე ჴელოვნებათა ყოვლითურთა
Line: 25     
და ჩუეულებასა მიდებად შრომათა მიმართ. და ჟამნი ოთხასთა წელთანი ესე\ვითართა
Line: 26     
შინა აღასრულნეს შრომათა, რამეთუ წინააღმდგომ იყვნეს ეგჳპტელ\ნი
Line: 27     
ვიდრემე, შრომათა მიერ წარწყმედასა ისრაილიტთასა მნებებელნი, ხოლო
Line: 28     
იგინი -- უმჯობეს ბრძანებულთაჲსა გამოჩინებად მნებებელნი.

Paragraph: 2  
Line: 29        
2) ხოლო ამათ შინა ყოფას საქმეთა მათთასა, მიზეზი ესევითარი იქმნა
Line: 30     
უფროჲსღა სწრაფად ეგჳპტელთა აღჴოცად ნათესვისა ჩუენისა. მღდელმწიგ\ნობართაგანმან
Line: 31     
ვინმე, და რამეთუ არიან ბრძენნი გულვებადთათჳს ჭეშმარი\ტისა
Line: 32     
თქუმად, მიუთხრა მეფესა შობაჲ ვისიმე მათ ჟამთა შინა ისრაილიტთა
Line: 33     
შორის, რომელმანცა დაამდაბლოს ვიდრემე ეგჳპტელთა მთავრობაჲ, ხოლო
Line: 34     
აღაორძინოს ისრაილიტთაჲ, აღზრდილმან. და სათნოებითა ყოველთა აღემა\ტოს
Line: 35     
და დიდებაჲ მარადის საჴსენებელი მოიგოს. ხოლო შეშინებულმან მე\ფემან
Line: 36     
განზრახვისა მისგან, ბრძანა ყოველთა ისრაილიტთა მიერ შობილსა
Line: 37     
წულსა Page of ms.: 30r  მდინარედ შთაგდებაჲ და განხრწნაჲ და დაცვაჲ ევრაელთა დედა\კაცთა
Line: 38     
ლმობისაჲ და შობათა მათთა ზედმხედველობაჲ განუწესა ეგჳპტელთა
Line: 39     
მეათა, რამეთუ ამათ მიერ ბრძანა მათი მეობაჲ, რომელთაცა, ნათესვობისა
Page: I-153   Line: 1     
ძლით, არა ეგულებოდა გარდასლვაჲ მეფისა განზრახვასა. და შეურაცხის\მყოფელთა
Line: 2     
ვიდრემე ბრძანებისათა, ღაფარულად ცხოვნებად მკადრებელთა
Line: 3     
მათდა ბრძანებულისათა, ამათი მოსრვაჲ ნათესვისა თანა ებრძანა. ბოროტ
Line: 4     
იყო უკუე მომთმენელთა ვნებაჲ, არა რამეთუ ყრმათაგან დააკლდებოდეს და
Line: 5     
მშობელად მყოფნი იგინი წარწყმედისა მიმართ თანაშემწენი იქნეს შობილ\თანი,
Line: 6     
არამედ და მოგონებაჲცა ნათესვისა მათისა მოკლებისაჲ განხრწნისა
Line: 7     
ძლით შობილთაჲსა და მათისა დაჴსნილობისა, ბოროტსა და ძნელ ნუგეშინის\საცემელსა
Line: 8     
მოქმედ იყო მათდა განსაცდელსა. ესენი ვიდრემე იყვნეს ამას ბო\როტსა
Line: 9     
შინა. ხოლო არავინ სძლოს განზრახვასა ღმრთისასა, არცა ბევრეულთა
Line: 10     
ჴელოვნებათა ამისდა მიმართ მომღონებელმან, რამეთუ ყრმაჲ, რომელი წი\ნაწართქუა
Line: 11     
მღდელმეწიგნემან, აღიზრდების მეფისა სამცველოჲსაგან. და ჭეშ\მარიტ
Line: 12     
იპოვა მის ძლით თქუმულთა ზედა წინაწარმთქუმელი. ხოლო იქმნების
Line: 13     
ესრეთ:

Paragraph: 3  
Line: 14        
3) ამარამის, კეთილქმნილთაგანი ევრაელთა შორის, შეშინებული ყოვ\ლისა
Line: 15     
ნათესვისათჳს, ნუსადა მოაკლდეს ნაკლულევანებითა გულვებადისა
Line: 16     
აღზრდად სიჭაბუკისაჲთა და ბოროტად ამას ზედა მქონებელი, რამეთუ მშო\ბელ
Line: 17     
იყო მისდა ცოლი, უღონოებათა შინა იყო. და ვედრებისა მიმართ
Line: 18     
ღმრთისა მიდრკების, მვედრებელი აწვე წყალობასა რასვე მიღებად კაცთა\თჳს,
Line: 19     
არასადა მისდა მიმართისა მსახურებისაგან გარდასრულთა და მიცემად
Line: 20     
მათდა ჴსნასა, რომელთა მიერ ძჳრ-ხილულობდეს და მიანიჭებდეს ჟამსა
Line: 21     
სასოებისასა წარწყმედასა ზედა მყოფისათჳს ნათესვისა მათისა. ხოლო ღმერ\თი,
Line: 22     
მოწყალექმნილი მისთჳს და ვედრებისა მიმართ მიდრეკილი, წარმოუდგა
Line: 23     
მას ჩუენებასა შინა. და არა სასოწარკუეთილებად გულვებადთათჳს ეტყოდა
Line: 24     
მას, თანად და კეთილმსახურებისა მათისა ჴსენებასა ქონებად ეტყოდა და
Line: 25     
ამის ძლითისა მისაგებელისა მარადის მინიჭებასა და აწ ვიდრემე პირველმშო\ბელთაცა
Line: 26     
მათთა მინიჭებასა ესოდენ სიმრავლედ ქმნასა მათსა მცირედთაგან;
Line: 27     
და ავრამოჲს ვიდრემე, მხოლოჲსა შუამდინარით ხანანიად მიწევნულისა, კე\თილბედნიერობასა
Line: 28     
და სხუათაცა მიმართ და ცოლისაცა მისისა, შობისა მი\მართ
Line: 29     
უნაყოფოდ მქონებელისა, შემდგომად ნებისაებრ მისისა ამისდა მიერ
Line: 30     
კეთილქმნილისა შობად ყრმათა. და მიტევებად ისმაილოჲსთჳს ვიდრემე და
Line: 31     
მისგანთათჳს არაბთა სოფელსა, ხოლო ქეტორაჲსგანთათჳს -- ტროღლოდ\ჳტთა
Line: 32     
და ისაკოჲსთჳს -- ხანანიასა. "თანად რაოდენნი მბრძოლმან ჩემითა
Line: 33     
თანამბრძოლებითა წარჰმართნა კეთილად, და თქუენცა ჴსენებასა მქონებელ
Line: 34     
ხართ. ხოლო იაკოვოსს შეემთხჳა საცნაურ-ქმნაჲ და უცხო ნათესავთაცა ში\ნა
Line: 35     
სიდიდისაგან კეთილბედნიერობისა, რომლისა თანა ცხორებდა და ყრმათა
Line: 36     
მისთა დაუტევა; რომელი ეგჳპტედ მოვიდა სამეოცდაათთა თანა ყოველთა, და
Line: 37     
უმეტეს სამეოცთა ბევრთა ქმნილ ხართ აწვე. ხოლო აწ მიცოდეთ მეა წინა\განმგებელად
Line: 38     
უმჯობესსა ზოგად თქუენ ყოველთასა და შენისა კეთილდიდე\ბაობისასა,
Line: 39     
რამეთუ ყრმაჲ, რომლისა შობასა შეშინებულთა ეგჳპტელთა საჯეს
Line: 40     
წარწყმედაჲ ისრაილიტთაგან შობილთაჲ, უვნებელ იყოს და მიეფაროს ვიდ\რემე
Line: 41     
მცველთა წარწყმედისა ძლით. ხოლო აღზრდილმან საკჳრველებით, ევ\რაელთა
Line: 42     
ვიდრემე ნათესავი Page of ms.: 30v  ჭირისაგან განუტეოს. ხოლო საჴსე\ნებელსა
Line: 43     
მიემთხჳოს კაცთა მიერ, რაოდენსაცა ჟამსა ეგნენ საუკუნენი, არა
Line: 44     
ევრაელთა მიერ მხოლოდ, არამეღ და უცხო ნათესავთაცა მიერ, რამეთუ ჩემ
Page: I-154   Line: 1     
მიერ მოგენიჭოს შენ ესე და შენგან ქმნადთა. ხოლო იყოს მისსა და ძმაჲცა
Line: 2     
ესევითარი, რომელსა აქუნდეს მღდელობაჲ ჩემი მას და მისგან შობილთა
Line: 3     
ყოველსა ჟამსა.

Paragraph: 4  
Line: 4        
4) ესენი ჩუენებამან აუწყნა რაჲ მას, აღდგომილმან ამარამის აუწყა
Line: 5     
იოაქეველის, ცოლი უკუე იყო მისი. და უმეტესი შიში შეკრბებოდა მათდა
Line: 6     
წინაწართქუმულისაგან ჩუენებისა, რამეთუ არა ვითარ ყრმისათჳს მხოლოდ
Line: 7     
მოშიშ იყვნეს, არამედ ვითარცა ქმნადისათჳს სიდიდესა ზედა ესოდენისა კე\თილბედნიერობისასა.
Line: 8     
და პირველთქმულთა ვიდრემე ღმრთისა მიერ სიმტკი\ცესა
Line: 9     
შობილი მიანიჭებდა, დედაკაცისა მიფარვასა მცველთაგან ლმობათა
Line: 10     
მომდოვრებისათჳს და არა სასტიკებით შეხებისათჳს მისდა ტკივილთა და სამ\თა
Line: 11     
ვიდრემე თუეთა მათ თანა ზრდიან ფარულად. ხოლო შემდგომად ამისა,
Line: 12     
შეშინებულმან ამარამის, ნუსადა განცხადნეს და შთავრდომილი მეფისა რის\ხვასა,
Line: 13     
თჳთ იგი წარწყმდეს ყრმისა თანა და ბრძანებაჲცა ღმრთისაჲ უჩინო\ყოს,
Line: 14     
ჰგონა უფროჲსღა ამისმან მარწმუნებელმან, ვიდრე დაფარულობისამან,
Line: 15     
მოქმედება ყრმისა ცხორებასა და განგებასა; ხოლო ესე უცნაურ იყო არა
Line: 16     
ძჳრხილულობა არა ყრმისაჲ მხოლოდ, ფარულად აღზრდილისაჲ, არამედ და
Line: 17     
მისიცა. ხოლო ღმერთსა ევედრებოდა ყოველსა სიმტკიცესა მოღონებად არა
Line: 18     
განცრუებისათჳს თქუმულთაჲსა. ამისნი მსჯელნი მოიღონებენ ნათხზნსა რასმე
Line: 19     
ვვილინოჲსასა, შემზადებით მსგავსსა კიდობანისასა და სივრცესა მისსა
Line: 20     
მოქმედთა კმასაყოფელსა შინაგან ფართოებით ჩჩჳლისა მდებარეობისათჳს.
Line: 21     
ამისა შემდგომდ, მცხებელთა ასფალტოჲთა, რამეთუ დააყენებს ასფალ\ტოჲ
Line: 22     
შესლვასა წყლისასა ნათხზენთა შორის, შთადვეს შინაგან მისა ყრმაჲ
Line: 23     
და, მდინარედ შთამგდებელთა, ღმრთისა ზედა მიუტევეს ცხორებაჲ მისი. და
Line: 24     
მისი ვიდრემე შემწყნარებელი მდინარე მოიღებდა. ხოლო მარიამი, დაჲ ყრმი\საჲ,
Line: 25     
ბრძანებული დედისა მიერ, უკუანა-შეუდგა მას, მგულებელი ხილვად,
Line: 26     
თუ სადა მიიმართოს მიდმოღებულმან ნათხზენმან. სადა და აჩუენაცა ღმერთ\მან
Line: 27     
არარად ვიდრემე კაცობრივი განზრახვაჲ, ხოლო ყოველი, რომელი ინე\ბოს
Line: 28     
მოქმედმან, მიემთხუევის თჳთ სრულსა კეთილსა; და ვერ მიმთხუე\ულთა
Line: 29     
ვიდრემე, ხოლო მსჯელთა წარწყმედასა სხუათასა თჳსისა ცხორებისა\თჳს
Line: 30     
და ფრიადსა ამის ძლით მჴუმეველთა მოსწრაფებასა, მაცხოვნებელად
Line: 31     
საკჳრველებით, და მყის საშუალ ბოროტთა მპოვნელად ღელვაგუემულთა,
Line: 32     
კეთილმოქმედებასა განზრახვითა ღმრთისაჲთა, რამეთუ ესევითარად და ყრმი\საცა
Line: 33     
მიერ თქუმულმან განაცხადა ძალი ღმრთისაჲ.

Paragraph: 5  
Line: 34        
5) თერმუთის ასული იყო მეფისაჲ. ამან, განმცხრომმან კიდეთა მდინა\რისათა
Line: 35     
და ღელვისა მიერ მოღებულად მხილველმან ნათხზენისამან, მცურვალ\ნი
Line: 36     
მიავლინნა, მბრძანებელმან მისა მიმართ გამოღებად კიდობანსა. ხოლო
Line: 37     
გამოვიდეს რაჲ ამისდა მიმართ წარვლინებულნი კიდობნისა თანა, მხილველ\მან
Line: 38     
ყრმისამან შეიწყნარა ფრიად სიდიდისათჳს და შუენიერებისა, რამეთუ
Line: 39     
ესოდენი მოსწრაფებაჲ იჴუმია ღმერთმან მოჳსის მიმართ, ვიდრეღა ყოველთა
Line: 40     
მიერ განმბჭობთა უკუანაჲსკნელთასა შობისა მისისა ძლით და წარწყმედასა
Line: 41     
სხუათაცა ევრაელთა ნათესვისასა, ღირსად ქმნად მას მათ მიერ ზრდისა და
Page: I-155   Line: 1     
ზედმოურნეობისა თანად. და ბრძანა თეომოთის Page of ms.: 31r  დედაკაცისა მიყვანებად და
Line: 2     
მიცემად ყრმისა ძუძუსა. ხოლო ვითარ არა შეიწყნარებდა იგი ძუძუსა, არამედ
Line: 3     
გარემიაქცევდა და ესე მრავალთა დედაკაცთა ზედა იმოქმედა, მარიამი, თანა\მყოფმან
Line: 4     
მაშინ ქმნილთამან, არა ვითარ განზრახვით საგონებელმან, არამედ
Line: 5     
ვითარ ხედვად მისრულმან, "ცუდად, ჰრქუა, ოჲ დედოფალო, მოუწოდ დედა\კაცთა
Line: 6     
ამათ ზრდისა მიმართ ყრმისა, რომელთა არა აქუს მისდა მიმართ ნათე\სვობაჲ,
Line: 7     
უკუეთუ ვიდრემე ჰყო მოყვანებაჲ რომლისამე ევრაელთაგანისა დე\დაკაცისა,
Line: 8     
მიიდოს სადმე ძუძუჲ თანმონათესვისაჲ". ხოლო მან, შემწყნარე\ბელმან
Line: 9     
კეთილად მეტყუელებისამან, უბრძანა მას მოღონებაჲ ამისი და რომ\ლისავე
Line: 10     
სძის მქონებელთაგანისა მისლვაჲ. ხოლო იგი, ესევითარისა ჴელმწი\ფებისა
Line: 11     
მიმღებელი, მივიდა, მიმყვანებელი დედისაჲ, არავის მიერ საცნაური\საჲ.
Line: 12     
და ყრმამან მხიარულებით შეიტკბო ძუძუჲ. და ვედრებითა დედოფლი\საჲთა
Line: 13     
ერწმუნა მიერითგან ზრდაჲ ყრმისაჲ.

Paragraph: 6  
Line: 14        
6) და შემდგომად ამისა წოდებაჲ ესე შემთხუევით დასდვა მას, მდინა\რესა
Line: 15     
შთავრდომილსა, რამეთუ წყალსა მოჳ უწოდენ მეგჳტელნი, ხოლო
Line: 16     
ჳსის -- წყლისაგან ცხოვნებულთა. თანშემაწყობელნი უკუე მრჩობლთაგან\ვე,
Line: 17     
სახელისდებასა ამას უწოდებენ მას. და იყო ჭეშმარიტად წინაწართქუმუ\ლისაებრ
Line: 18     
ღმრთისა მიერ გონიერებისა სიდიდითა და ჭირთა შეურაცხებითა
Line: 19     
ურჩეულესი ევრაელთაჲ. რამეთუ ავრამოს მეშჳდე მამა მისა და ამარამისი
Line: 20     
ვიდრემე იყო ესე ყრმაჲ, ხოლო ამარამის -- კაათოჲსი, რომლისა მამაჲ იყო
Line: 21     
ლევი იაკოვოჲსი, რმელიცა იყო ისაკოჲსგან ქმნილი; ხოლო ავრამოჲსი
Line: 22     
იყო ესე ისაკოს. ხოლო გულისჴმის-ყოფაჲ არა ჰასაკისაებრ შეემთხუეოდა,
Line: 23     
იყო მისდა გარნა საზომისა მისისასა ფრიად უმჯობესსა და უმოხუცებულესსა
Line: 24     
აჩუენებდა მოგებასა ამისსა წურთილებათა შინა და უზეშთაეს ქმნადთა აღ\თქუმასა
Line: 25     
მქონებელ იყვნეს მამაკაცისა მიერ მაშინ მოქმედებულნი. და სამ
Line: 26     
წლისად ქმნილისაჲ საკჳრველი სიდიდე ჰასაკისაჲ აღიყვანა ღმერთმან. ხოლო
Line: 27     
შუენიერებისათჳს არავინ იყო ესოდენ უნდო, ვითარმცა მხილველი მოჳსისი,
Line: 28     
არა განკჳრდა შუენიერებისა ძლით. რამეთუ მრავალთა შეემთხუეოდა, გზასა
Line: 29     
ზედა მავალისა შემთხუეულთა მისდა, უკუნქცევაჲ, სახნიერებისათჳს ყრმისა
Line: 30     
დატევებაჲ სასწრაფოთაჲ და ხედვისა მიმართ მისისა მოცალეობაჲ და რამეთუ
Line: 31     
მადლი ყრმებრივი, ფრიადი და შეუმრღუველი, მყოფი მის თანა, იპყრობდა
Line: 32     
მხედველთა.

Paragraph: 7  
Line: 33        
7) ესევითარად უკუე მყოფი იგი ძე ყო მისდა თერმუთის, ნაშობისა
Line: 34     
საკუთრისა არა მიმთხუეულმან. და ოდესმე მიმყვანებელი მოჳსისი მამისა
Line: 35     
მიმართ, უჩუენებდა მას და რაჲთა ზრუნვიდეს მონაცვალეობისასა, უკუეთუ
Line: 36     
ნებისაებრ ღმრთისა არა მიემთხჳოს საკუთარსა ყრმასა. თანად და იტყოდა
Line: 37     
ამისა მიმართ აღზრდასა ყრმისასა, შუენიერებითა საღმრთოსა და გონიერე\ბითა
Line: 38     
მჴნესა: "და საკჳრველად მდინარისა მადლისაგან მიმღებელმან მისმან
Line: 39     
ჩემდა ვიდრემე, ძედ ყოფაჲ ვინებე მისი, ხოლო მეფობისა შენისა მონაც\ვალედ".
Line: 40     
ამათმან მეტყუელმან ჴელთა შინა ამისათა შთადვა ჩჩჳლი. ხოლო
Line: 41     
მან, მიმყვანებელმან და შემტკბობელმან, სიყუარულისა მიმნიჭებელმან ასუ\ლისათჳს,
Line: 42     
დაადგა მას დიადიმაჲ, ზოლო მოჳსი, მიმღებელმან მისმან, ვითარ
Page: I-156   Line: 1     
რეცა სიყრმით, შთამოიღო ქუეყანდ და აღვიდა მას ზედა ფერჴითა. და ესე
Line: 2     
საგონებელ იყო ხრისმოსსა მოღებად მეფობასა ზედა. ხოლო მღდელმეწიგნე\მან,
Line: 3     
მხილველმან შობისა მისისა, წინაწარმთქუმელმან ქმნად გულვებადისა\მან
Line: 4     
დამდაბლებისათჳს ეგჳპტელთა მთავრობისა, მიიმართა მოკუდინებად მის
Line: 5     
ზედა და, სასტიკად Page of ms.: 31v  მჴმობელმან, ესე თქუა: "მეფე, ყრმაჲ იგი, რომლისა
Line: 6     
მომაკუდინებელთა გუაუწყა ჩუენ ღმერთმან უშიშოებით ყოფაჲ, და წამებს
Line: 7     
წინაწარმოსწავებითა მოქმედებულისაჲთა, აღსრული მთავრობისა შენისა ზედა
Line: 8     
და დამთრგუნველი დიადიმაჲსი. ამისმან უკუე მომაკუდინებელმან ეგჳპტელ\თაგან
Line: 9     
ვიდრემე მის მიერი შიში დააცხრვე, ხოლო ევრაელთაგან სასოებაჲ
Line: 10     
მის ზედა მინდობილებისაჲ აღიღე". ხოლო უსწრო მას თერმოთის, აღმტაცე\ბელმან.
Line: 11     
და მოკუდინებისა მიმართ უდებ-იქმნა მეფე ესევითარად შემზადე\ბითა
Line: 12     
ღმრთისაჲთა, რომლისა მიერ წინაგანგებაჲ მოჳსის ცხორებისაჲ იყო.
Line: 13     
იზარდებოდა უკუე მრავლისა ზედმოურნეობისა მიმთხუეული. და ევრაელთა\თჳს
Line: 14     
ვიდრემე მის მიერ იყო კეთილსასოებიანად ყოფაჲ ყოველთა შინა, ხოლო
Line: 15     
ეგჳპტელნი იჭუსა მქონებელ იყვნეს აღზრდისა მისისათჳს. ხოლო არა რომ\ლისა
Line: 16     
ცხადად ყოფასა, რომლისა ძლითმცა მოაკუდინა იგი ანუ მეფემან, გინა
Line: 17     
თუ არა მყოფი ნათესვად ქმნისა ძლით, ანუ ვინმე სხუათაგანმან, რომლი\სამცა
Line: 18     
უმეტესი კადნიერებაჲ იყო სარგებელისა ძლით ეგჳპტელთაჲსა წინა\წარმეცნიერებისათჳს
Line: 19     
გულვებადთასა, განეშორნეს მოკუდინებასა მისსა.



Next part



This text is part of the TITUS edition of Flavius Iosephus, Antiquitates Iudaicae I-II.

Copyright TITUS Project, Frankfurt a/M, 21.11.2023. No parts of this document may be republished in any form without prior permission by the copyright holder.